صیغه، امتداد منطقی ‌نهاد ازدواج در ایران

دکتر حسین باقر زاده-26 دی 1387

مدرسه فمینیستی: خانم نوشین احمدی خراسانی‌ در «صیغه و عقوبت رابطه جنسی» نکات مهمی را درباره این رابطه جنسی پیش کشیده‌اند که قابل توجه است. ایشان هم‌چنین خواسته‌اند که «ابعاد ناشناخته یا کمترشناخته شده این موضوع» با مشارکت دیگران باز شود. این نوشتار در پاسخ به این دعوت تنظیم شده است. در این نوشتار، صیغه نه به صورت یک پدیده مستقل و بلکه به عنوان بخشی از کلیت ساختار رابطه جنسی زن و مرد در ایران مورد بررسی قرار گرفته است – حسین باقرزاده

خلاصه: صیغه بخشی از ساختار رابطه جنسی زن و مرد در ایران را تشکیل می‌دهد. برای ‌بررسی پدیده صیغه باید به شناخت و کالبدشکافی این ساختار که سیاست جنسی‌ حاکم را بر اساس سنت/فقه/قانون تعریف کرده است پرداخت. در این ساختار به جنسیت زن و مرد دو نقش کاملا متمایز در رابطه جنسی‌ با یکدیگر داده شده است. نهاد ازدواج تعریف شده در این ساختار یک رابطه کاملا یک طرفه است، رابطه ای‌ که از سوی زن بسته است و از سوی‌ مرد باز. در هر زمان ‌زن فقط با یک مرد می‌تواند رابطه داشته باشد ولی مرد می‌تواند با چند زن رابطه جنسی برقرار کند. تعدد زوجات یکی از لوازم این ساختار است. ولی‌ محدود کردن آن به عدد دلبخواهی «4»، اصل «باز بودن» رابطه جنسی از سوی‌ مرد را نقض می‌کند. صیغه یکی دیگر از لوازم این ساختار است که تناقض اخیر را نیز رفع می‌کند. نهاد صیغه اصولا برای ‌تأمین آزادی جنسی نامحدود مرد تعبیه شده است و نمی‌توان از آن به عنوای وسیله‌ای محترمانه برای به قاعده درآوردن روابط جنسی خارج از ازدواج بین زن و مرد بهره گرفت.

ازدواج از دید سنت/فقه/قانون بر خلاف مفهوم لغوی و متعارف آن به معنای پیوند زناشویی یک «زوج» نیست. این جا دو انسان برابر نیستند که به هم می‌پیوندند و یک زوج را تشکیل می‌دهند. زن و مرد دو نقش کاملا متفاوت در این به هم پیوستن ایفا می‌کنند. مرد جنسیت زن را به مالکیت خود در می‌آورد و زن جنسیت خود را به مرد واگذار می‌کند. این رابطه کاملا یک طرفه است. نقش مرد مفهوم باز بودن را در خود دارد و نقش زن مفهوم بسته بودن. یعنی زن به وفاداری ‌جنسی در برابر مرد متعهد می‌شود، ولی از سوی‌ مرد هیچ تعهدی‌ بر وفاداری جنسی وجود ندارد. زن تنها با یک مرد رابطه جنسی برقرار می‌کند، ولی مرد می‌تواند با زنان متعدد رابطه داشته باشد. نامیدن این رابطه به عنوان «ازدواج» یک نام‌گذاری غلط است. این رابطه بر خلاف آن چه که ازمفهوم متعارف ازدواج بر می‌آید، یک رابطه از دو طرف بسته نیست. اصطلاح ازدواج حتا در مواردی به کار می‌رود که ممکن است ما با یک «زوج» روبرو نباشیم (مرد می‌تواند با چند زن به اصطلاح «ازدواج» کند).

این واقعیت که نهاد ازدواج بر اساس سنت/فقه/قانون بر باز بودن رابطه جنسی مرد و بسته بودن رابطه جنسی زن بنا شده به خوبی در خطبه عقد ازدواج منعکس شده است. ازدواج با اجرای خطبه عقد رسمیت می‌یابد. ازدواج «قراردادی» است که بین زن و مرد صورت می‌گیرد و بر اساس آن زن در برابر ارزش مالی‌ معینی خود را به مرد «نکاح» می‌کند، و مرد این قرارداد را می‌پذیرد. وقتی زن خود را در مقابل مهر به نکاح مرد در می‌آورد عملا تمامیت خود را در اختیار او گذاشته است. در صورتی که پذیرش آن از سوی مرد هیچ به معنای در اختیار گذاشتن تمامیت متقابل خود به زن نیست. یعنی زن به انحصار مرد درآ‌مده است، ولی مرد در انحصار زن نیست. زن به ازای این که خود را انحصارا در اختیار مرد قرار داده است یک امتیاز مالی از مرد می‌گیرد. مرد، اما، پولی «داده» (یا تعهد کرده) و زنی «گرفته» است، و می‌تواند اگر باز هم هوس کند و امکان مالی آن را داشته باشد این معامله را با زن یا زنان دیگری نیز تکرار کند.

ولی این تنها در خطبه عقد نیست که ازدواج به سطح یک معامله بین زن و مرد کاهش می‌یابد و آزادی جنسی مرد در برابر محدودیت جنسی زن به نمایش در می‌آید. این امر حتا در فرهنگ زبانی ما نیز به نحوی منعکس شده است. در این جا نیز در نهاد ازدواج دو انسان برابر نیستند که به هم می‌پیوندند و یک زوج را تشکیل می‌دهند. در این نهاد، مرد «زن می‌گیرد» و زن «شوهر می‌کند». به عبارت دیگر، نهاد ازدواج در این فرهنگ عمدتا برای‌ تأمین نی‍از جنسی و تولید نسل مرد که در «زن گرفتن» خلاصه می‌شود ایجاد شده است. مرد به زن نیاز دارد، پس آن را «می‌گیرد». از سوی دیگر، زن برای این آفریده شده است تا نیاز مرد را تأمین کند و «به شوهر داده شود» یا «شوهر کند».

در فرهنگ سنتی حاکم بر ایران، رابطه زن و مرد بر اساس آزادی جنسی نامحدود مرد از یک سو، و پیوند و تقید زن به یک مرد شکل گرفته است. در این رابطه، مرد هیچ تعهد وفاداری جنسی به زن ندارد، در صورتی‌ که زن با عقد ازدواج یا صیغه به وفاداری جنسی به مرد متعهد می‌شود. از این رو است که در این فرهنگ ازدواج به مفهوم پیوستن یک زوج به یکدیگر معنا پیدا نمی‌کند. خانواده‌ در این ساختار از «زوج‌ها» تشکیل نمی‌شود. خانواده ساختاری حرم‌باره است که در آن زن به یک مرد پیوند خورده است و به او تعهد دارد، ولی مرد با یک یا چند زن می‌تواند رابطه برقرار کند، بدون این که این رابطه‌ها از سوی‌مرد متضمن تعهد یا وفاداری جنسی باشد.

در واقع، همین خصوصیات نهاد ازدواج بر اساس سنت/فقه/قانون یعنی زن: خود را در اختیار مرد گذاشتن و مرد: زنی را به کنترل گرفتن است که اجزای دیگر رابطه زن و مرد در نهاد خانواده، از حق حضانت و طلاق گرفته تا سفر و انتخاب مسکن، را تعیین می‌کند. وقتی زنی ‌خود را در برابر صداق معینی به نکاح مردی در می‌آورد تمامیت خود را در یک رابطه یک طرفه در اختیار او گذاشته است و از این رو هر تصمیمی در باره زندگی آینده او هم در اختیار مرد قرار می‌گیرد. به این دلیل است که نهاد ازدواج تعریف شده از سوی سنت/فقه/قانون به خودی خود متضمن هیچ حق برابر با مرد برای زن نیست (و تنها با قید شروط اضافی ضمن عقد ازدواج می‌توان به برخی از آن‌ها دست یافت). انتظار این که این حقوق به نحو دیگری تعریف شود و نهاد ازدواج به خودی‌ خود نوعی برابری حقوقی زن و مرد را در بر گیرد در ساختار تعریف شده بر اساس سنت/فقه/قانون بی‌معنا است.

گفته شد که ازدواج به این تعریف یک رابطه کاملا یک طرفه است، رابطه ای‌ که از سوی زن بسته است و از سوی‌ مرد باز. در هر زمان ‌زن فقط با یک مرد می‌تواند رابطه داشته باشد ولی مرد می‌تواند با چند زن رابطه جنسی برقرار کند. این رابطه مرد با چند زن می‌تواند در درون ساختار ازدواج (که دیگر به دلیل این که از یک زوج می‌گذرد کاملا بی معنا است) تکرار شود و ما شاهد «تعدد زوجات» (یک اصطلاح بی معنای رایج دیگر) باشیم. ولی آیا می‌توان این تعدد را محدود کرد؟ و اگر آری، به چند؟ گفته شده است که در جامعه پیش از اسلام، حدی برای تعدد زوجات وجود نداشته است. اکنون نیز تقریبا تمامی جوامع غیر اسلامی که تعدد زوجات را مجاز و عملی می‌دانند (از مورمون‌ها در آمریکا گرفته تا بسیاری از جوامع آفریقایی)، حدی برای آن قایل نیستند. این امر کاملا منطقی به نظر می‌رسد: اگر نهاد ازدواج رابطه‌ای بسته از سوی زن و باز از سوی‌ مرد باشد، و مرد بتواند با زن‌های متعددی این رابطه را برقرار کند هیچ دلیل منطقی، روانشناسی یا زیست‌شناسی برای محدود کردن آن وجود ندارد.

در اسلام، اما، این رابطه به چهار زن با یک مرد محدود شده است. این محدودیت تنها به دلیل یک ضرورت اجتماعی ایجاد شده است تا نهاد ازدواج از یک نرم خاص برخوردار باشد. عدد «4» نیز کاملا دلبخواهی است، و گزینش این عدد هیچ پایه منطقی، روانشناسی یا زیست‌شناسی و یا حتا اجتماعی ندارد. یعنی‌ معلوم نیست چرا تعداد زن‌هایی که مرد می‌تواند هم‌زمان به عقد دایم داشته باشد چهار تعیین شده است و نه کمتر و نه بیشتر. در هر صورت، این محدودیت با فلسفه رابطه جنسی زن و مرد در سنت/فقه/قانون در ایران تعارض دارد. علاوه بر این، آزادی نامحدود جنسی مرد اقتضا می‌کند که او بتواند فارغ از تعهدات معمول در ازدواج دایم نیز به رابطه جنسی‌ با زن دسترسی داشته باشد. و این جا است که صیغه به عنوان لازمه اجتناب‌ناپذیر ساختار رابطه جنسی زن و مرد در جامعه ایران مطرح می‌شود. در صیغه نیز همانند نکاح دایم، زن خود را انحصارا در اختیار مرد می‌گذارد (با این تفاوت که برای مدتی تعیین شده از پیش)، و مرد بدون تعهد وفاداری به زن او را برای آن مدت در اختیار می‌گیرد.

یعنی صیغه تفاوتی ‌ماهوی با ازدواج به تعریف سنت/فقه/قانون ندارد، و تعیین مدت یک جنبه فرعی آن است (به همین دلیل، اگر در عقد صیغه مدت ذکر نشود صیغه به ازدواج دایم تبدیل خواهد شد). صیغه ادامه و لازمه منطقی ساختار رابطه جنسی ‌زن و مرد در شرایطی است که از یک سو رابطه جنسی از سوی مرد باز شناخته شده و از سوی ‌دیگر در قالب ازدواج دایم این رابطه به صورت تصنعی محدود شده است . در این ساختار، اگر صیغه وجود نداشت جای سؤال و تعجب بود. در واقع اگر سنت صیغه را به کنار بگذاریم (کاری که سنیان کرده‌اند) به یک تناقض فلسفی در رابطه جنسی ‌زن و مرد گرفتار شده‌ایم. یعنی پاسخ این سؤال روشن نیست که اگر رابطه جنسی یک مرد با چهار زن پذیرفتنی است چرا رابطه او با پنج زن پذیرفتنی‌ نباشد. همان طور که در بالا گفته شد هیچ دلیل منطقی، جامعه‌شناسی یا زیست‌شناسی برای رقم جادویی «4» در رابطه مرد با زنان متعدد وجود ندارد.

سنت ازدواج به مفهوم لغوی آن که به معنای رابطه انحصاری بین دو نفر با تعهد وفاداری جنسی متقابل به یکدیگر برقرار می‌شود (و در جامعه عرفی ایران کم و بیش معمول است) در سنت/فقه/قانون ایران شناخته شده نیست. در ازدواج به مفهوم لغوی آن (که در اکثر جوامع معمول است)، زن و مرد با شأن برابر به هم می‌پیوندند و هر گونه رابطه جنسی یکی از آن دو با فرد سومی تخلف محسوب می‌شود. در ازدواج تعریف شده بر اساس سنت/فقه/قانون در ایران، اما، زن و مرد هم شأن نیستند و تعهد وفاداری جنسی یک طرفه است. عدم تعهد وفاداری جنسی از سوی مرد به این معنا است که او حق تمتع از زنان دیگر را برای خود محفوظ نگه می‌دارد، و سنت/فقه/قانون طبیعتا بایستی راه تأمین این حق را برای او باز بگذارد. از این رو، چندزنی و صیغه (که مکمل یکدیگرند) لازمه سیاست جنسی حاکم بر ایران و ارزش نابرابری است که سنت/فقه/قانون برای زن و مرد در رابطه جنسی آنان با یکدیگر قایل شده است. به این ترتیب، سنت صیغه به خوبی در ساختار کلی روابط جنسی زن و مرد حاکم بر ایران معنا می‌دهد. در فقدان صیغه، اصل آزادی جنسی مرد که بنیاد سیاست جنسی در جامعه ما را تشکیل می‌دهد مخدوش می‌شد. نفی این سنت تنها با تغییر بنیادین سیاست جنسی در ایران و بازتعریف نهاد خانواده و ازدواج به مفهوم لغوی آن یعنی رابطه انحصاری بین دو نفر با تعهد وفاداری جنسی متقابل به یکدیگر امکان پذیر است.

البته علاوه بر علت وجودی سنت صیغه به عنوان امتداد منطقی نهاد خانواده در ایران، می‌توان از نقش کاربردی آن در انواع دیگر روابط جنسی بین زن و مرد نام برد. یکی از شایع‌ترین این کاربردها، رسمیت دادن به کار زنانی است که کار جنسی می‌کنند (در برابر مابه‌ازای مالی خود را در اختیار مردان قرار می‌دهند). این کار در تمام جوامع کم و بیش رواج دارد و خارج از چهارچوب ازدواج صورت می‌گیرد. در این جا نیز ما شاهد یک تفاوت فاحش هستیم: در روابطی که بدین گونه خارج از چهارچوب ازدواج صورت می‌گیرد، هر دو طرف از تعهد جنسی آزاد هستند، یعنی نه مرد و نه زن هیچ‌یک خود را انحصارا در اختیار دیگری نمی‌گذارد (هر یک از آن دو ممکن است هم‌خوابه دایم داشته باشد و یا در فواصل هم‌خوابگی با این فرد با افراد دیگری هم‌خوابه شود). در صیغه نیز مرد از همین نوع آزادی عمل و عدم تعهد برخوردار است، ولی زن برای مدت تعیین شده تعهد دارد که انحصارا خود را در اختیار مرد بگذارد (و پس از آن هم مدتی را به عنوان عده از ارتباط با مردان دیگر اجتناب کند). یعنی در مقایسه با کارگران جنسی، زنی که صیغه می‌شود باز هم از شأن و مرتبه‌ای پایین‌تر برخوردار است و حتا به اندازه یک کارگر جنسی از آزادی عمل در ردیف مردی که با او می‌خوابد برخوردار نیست (موقعیت زن در نهاد صیغه در واقع چیزی بین یک کارگر جنسی ‌و یک برده جنسی است). نقش اصلی صیغه در این نیست که به کار کارگران جنسی رسمیت می‌دهد و به آنان مشروعیت می‌بخشد بلکه در این است که آنان را در معامله جنسی‌ با مرد به منزلت پایین‌تری می‌راند و آزادی‌ عمل آنان را در برابر مرد (در مقایسه با یک کارگر جنسی) می‌گیرد. یعنی نقش صیغه در این جا نیز عمدتا به محدود کردن انحصاری زن به یک مرد، در عین تأمین آزادی جنسی نامحدود مرد خلاصه می‌شود.

از کاربرد صیغه در مشروع کردن تماس‌ها و ارتباط‌های جوانان پیش از ازدواج نیز نام برده شده است. در این جا نیز به دلیل سیاست جنسی حاکم و نگاه جنسی دوگانه سنت/فقه/قانون به زن و مرد، سنت صیغه نمی‌تواند کارآیی داشته باشد. یکی از برآیندهای این نگاه، ارزش خاصی است که جامعه برای بکارت دختر، و نه پسر، قایل می‌شود (اصولا در فرهنگ لغت ما چیزی به نام «باکرگی ‌پسر» وجود ندارد). این ارزش‌گذاری نتیجه مستقیم رابطه نابرابر جنسی زن و مرد در قالب ازدواج (تعلق انحصاری زن به مرد، و آزادی بی حد جنسی مرد) است. بکارت دختر مهم است، چون انحصاری بودن او را (در ازدواج اول) تضمین می‌کند. بکارت پسر مهم نیست (یا اصلا معنا ندارد)، چون او همیشه باید از آزادی جنسی‌ برخوردار باشد. از این رو، دختر نمی‌تواند همانند پسر پیش از ازدواج رابطه جنسی برقرار کند – بدون این که پس از آن به دروغ زبانی یا عملی (دوختن پرده بکارت) متوسل نشود. به این دلیل، دختری که بخواهد پیش از ازدواج دایم از طریق صیغه با پسری رابطه برقرار کند، برای آینده خود ریسک بزرگی را متحمل شده است، علاوه بر این، او به این ترتیب وارد رابطه‌ای یک طرفه شده است: خود را انحصارا در اختیار یک پسر قرار دادن بدون این که پسر به لحاظ اجتماعی یا قانونی ملزم به رابطه انحصاری با این دختر باشد (او می‌تواند هم‌زمان دختران دیگری را صیغه کند). برای جوانانی که می‌خواهند به عنوان انسان‌های برابر با هم ارتباط برقرار کنند، صیغه پاسخ مناسبی نیست.

سیاست جنسی حاکم و نگاه جنسی سنت/فقه/قانون به زن و مرد در ایران دو نقش کاملا متفاوت جنسی را برای آن‌ها تعیین کرده است. زن در عمل جنسی‌ همواره باید مقید به یک مرد باشد، ولی مرد لازم نیست از نظر جنسی خود را به یک زن (در واقع، به هیچ تعداد زنی) مقید کند. این نوع برخورد، ازدواج را از یک قرارداد طرفینی (زوج) به یک نهاد حرم‌باره‌ای مبتنی بر آزادی‌ بی حد و حصر جنسی مرد و تقید جنسی زن درآورده است. صیغه امتداد منطقی‌ این نهاد بشمار می‌رود و یکی از عناصر تأمین‌کننده آزادی‌ جنسی مرد است. صیغه در واقع تنها به منظور تأمین‌ همین نیاز اخیر ساخته شده است و پاسخ هیچ مشکل دیگر اجتماعی در رابطه زن و مرد نیست. برای مشکلات دیگر اجتماعی در این خصوص، از سالم کردن و به قاعده درآوردن کار کارگران جنسی گرفته تا تسهیل برقراری روابط سالم بین جوانان پیش از ازدواج، راه‌ حل‌های به مراتب محترمانه‌تر و انسانی‌تری می‌توان پیدا کرد.