ستاره فرمانفرماییان: رفرمیستی بی ادعا و انسان دوست

فاطمه فرهنگ خواه-4 بهمن 1389

مدرسه فمینیستی: برای مصاحبه وارد دفتر کارش شدم. زنی میانسال با موهای جوگندمی، لاغراندام، صورت و بینی ای کشیده و نگاهی تاثیرگذار و مصمم در برابرم قرار داشت. به صندلی ای که نزدیکش بود اشاره کرد تا بنشینم. در حین بررسی پرونده ام چند سئوال معمول پرسید و خداحافظ. پرسیدم قبولم؟ گفت: اسامی را بعدا اعلام می کنیم. با نگرانی از دفترش خارج شدم، آیا پذیرفته خواهم شد؟

وی خانم ستاره فرمانفرئیان رئیس مدرسه عالی خدمات اجتماعی بود که بعدها به دانشکده خدمات اجتماعی تبدیل شد. کسی که بنیان علمی خدمات اجتماعی را در ایران گذاشت. به جای ماهی دادن، ماهیگیری آموخت.

روال پذیرش در این مدرسه عالی این بود که پس از قبولی در آزمون کتبی و مصاحبه با چند کارشناس، تصمیم نهایی با شخص خانم فرمانفرماییان بود.

در دو دوره فوق دیپلم و لیسانس هر ترم یک واحد درسی با وی می گذراندیم. در طول ترم تلاش می کرد ما را با مسائل اجتماعی، منابع و نهادهای موجود در جامعه آشنا کند. ما را تشویق می کرد در مورد سازمان ها و امکانات اجتماعی تحقیق و بررسی کنیم و یافته ها و نتایج بدست آمده را با سایر دانشجویان کلاس در میان بگذاریم. ما را به دیدن فیلم هایی با موضوعات اجتماعی ترغیب می کرد تا در کلاس مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. بدین ترتیب در انتهای هر ترم با منابع، سازمانها و موضوعات بسیاری آشنا شده بودیم. آشنایی دانشجویان با مشکلات اجتماعی و منابع موجود و شناخت جامعه، اصلی ترین دغدغه اش بود. همواره کیفیت آموزش در انتخاب واحدهای درسی و اساتید آن را با حساسیت دنبال می کرد. به همین دلیل اکثرا استادان برجسته ای برای تدریس انتخاب می شدند. در دوران آموزش، کار عملی در فیلد، از امتیاز خاصی برخوردار بود. اکثرا از اساتید خارجی کار آزموده برای کارورزی استفاده می شد. و همه مراحل کار با دقت مورد ارزیابی و رفع اشکال قرار می گرفت. یافتن سازمان هایی که حاضر به پذیرش دانشجو باشند و این حرفه را باور داشته باشند خود داستانی داشت که زمان و نیروی انسانی بسیاری را به خود اختصاص می داد. برای شروع هر کاری ابتدا تحقیق و نیازسنجی می کرد و سپس برنامه ریزی. خلاصه این که محیطی گرم، صمیمی و با امنیت خاطر برای ما تدارک دیده شده بود.

پس از انقلاب اما، نه تنها این دست آوردها پاسداری نشد، که عده ای تا سر حد حذف این رشته پیش رفتند. شاید تقدیر این بود که این رشته بماند و کور سوی امیدی باشد برای نیازمندان و محرومین در حال افزایش کشور. ولی کسانی (ای بسا همان هایی که اسلحه بر روی ایشان کشیدند) از چند پاره کردن آن ابایی به خود راه ندادند. هر گروه پاره ای را برداشت و نامی بر آن نهاد. امروز این رشته بسیار از محتوا ی اصلی خود دور افتاده است.

تا اینجا شرح مختصری بود از شرایط رشته ای که در آن تحصیل کردم. اینک اجازه می خواهم وارد اصل مطلب شوم که به خاطر آن دست به نوشتن برده ام. تهیه ویژه نامه بزرگداشت 90 سالگی خانم ستاره فرمانفرمائیان توسط دوستان خوبم در «مدرسه فمینیستی» تلنگری شد برای مروری در ذهنم از گذشته و عاملی برای کندوکاو در تاثیری که این زن بزرگ به عنوان معلم ، پیشرو و با اندیشه های بلند برای کشورش بر من گذاشت. اگرچه او سالهاست در ایران و بین ما نیست ولی اثر کارهای بزرگی که انجام داد و بنیان های نیکویی که گذاشت نه تنها هرگز از حافظه ملت ایران پاک نخواهد شد که الگویی شد برای ادامه دهندگان راهش. به عقیده من از مهمترین کارهای ایشان علاوه بر آنچه مشهود بود می توان به بخش نانوشته یا پنهان آن، یعنی توانمند کردن طبقات مختلف اجتماعی خصوصا زنان اشاره کرد که کمک بزرگی بود به حضور زنان در سپهر اجتماعی ایران. وی در توانمند کردن و به خودباوری رساندن زنان سه طبقه اجتماعی نقش کلیدی ایفا کرد:

ابتدا، ضعیف ترین و محروم ترین طبقه اجتماعی، که گروه هدف اصلی او بودند. در این قشر اجتماعی علاوه بر زنان، مردان نیز از مشکلات بسیاری در رنج بودند. او به خوبی تشخیص داد که مهمترین نیاز این قشر داشتن درآمد برای سرپرستی بچه ها و حفظ خانواده است. بنا براین، سواد آموزی و حرفه آموزی برای این قشر را در اولویت قرار داد. برای حل مشکل نگهداری بچه ها در حین آموزش مادر، نیاز به طراحی ساز و کاری بود که به مادر اجازه دهد تا بدون دغدغه خاطر به یادگیری به پردازد. در همین راستا مهد کودک تاسیس شد. بدین ترتیب مراکز رفاه در محروم ترین نقاط شهر ساخته شدند ( ساختمان های باقی مانده از این مراکز همواره جزء بهترین طراحی ها است). هم زمان، آموزش های جانبی همچون کنترل باروری، بالا بردن سطح بهداشت خانواده و محیط اطراف وغیره نیز طراحی و اجرا می شد. بدلیل نیاز به کنترل باروری، «انجمن بهداشت و تنظیم خانواده» به همت وی تاسیس شد. کارهای مشابه زیادی بدست پر توان او و سایر همکارانش در حوزه اجتماعی و به نفع این گروه اجتماعی آسیب پذیر شکل گرفت که مجال بر شمردن آنها در این مقال نیست.

گروه دومی که وی هدف قرار داد دختران و زنان از طبقه متوسط بودند. این زنان نیاز به آموزش علمی و حضور اجتماعی داشتند. با تاسیس یک موسسه عالی، پاسخ نیاز بخشی از این قشر داده شد. این گروه خود ضمن توانمند شدن، به توانمند کردن گروه اول کمک می کردند.

سومین گروه هدف او، از دیدگاه من، زنان طبقه مرفه جامعه بودند. ستاره فرمانفرمائیان به آنها یاد داد که چگونه می توانند از امکانات علمی ، اجتماعی و مادی خود در رفع محرومیت های اجتماعی و فرهنگی جامعه بهره بگیرند. این قشر آموختند که می توانند با انجام کارهای عام الامنفعه ضمن کمک به دیگران بر مشکلات ناشی از یک زندگی بی دغدغه و گاهاَ مملو از افسردگی خود فائق آیند.

بدین ترتیب ستاره فرمانفرماییان بدون بر انگیختن حساسیت گروه های خاص، در افزایش تدریجی حضور زنان در صحنه اجتماعی، نقش محوری ایفا کرد. به عقیده من او یک رفرمیست بدون ادعا و دوستدار انسان بوده و هست. ای کاش قدر این افراد دانسته می شد و پس از انقلاب بجای حذف نیروهای خلاق و نوآور و بردن آن ها تا سر حد اعدام، از اندیشه و همت بلندشان برای بازسازی ملی کشور بهره گرفته می شد. این افراد مانند چشمه هستند، هرجا باشند جاری اند ولی این اجتماع ایران بود که از این جوشش ستاره فرمانفرماییان محروم ماند. هرگز چهره مصمم، استقلال شخصیت و انرژیی که تولید می کرد از نظرم دور نمی شود.

او به ما آموخت که با صبر و استقامت می توان بر مشکلات فائق آمد. او به ما آموخت که مهم نیست در کجای دنیا باشی مهم این است در جایی که هستی کاری بکنی. او به ما آموخت مردم را همان گونه که هستند دوست داشته باشیم و در هر موقعیت اجتماعی محترمشان بداریم.

خانم فرمانفرماییان، من به عنوان شاگرد شما به آنچه انجام داده اید افتخار می کنم. ادامه دهنده راهتان بودم هر چند بسیار کوچک. به شما مژده می دهم دختران و زنانی که به کمک شما قدرت فهم و تجزیه تحلیل مسائل را آموختند، خود به پیشگامان خدمات اجتماعی و تغییرات مدنی بدل شده اند. از موسسین نهادهای مدنی و از مروجین رفتارهای مدنی هستند. و چنین شد که از هر دانه ای که ستاره فرمانفرماییان کاشت هزاران روئیده است. به امید روزی که دوباره هر فرد خیرخواهی با هر اندیشه و از هر مرامی بتواند در جامعه حضور پیدا کند و همه برای خدمت گرد هم آیند.