مراسم سوگواری ایرانی (درباره «سووشون») / چارلز ملویل / ترجمه رویا صحرایی

14 دی 1391

مدرسه فمینیستی: دور از انتظار نیست که رُمان “سووشون” پرخواننده­­­­ترین رُمان ایرانی باشد. نویسنده این کتاب، خانم سیمین­­­­دانشور همسر نویسنده و روشنفکر برجسته­­­ی چپ­­­گرا «جلال آل­­­احمد» بوده است. آل­­­احمد در سال 1969 اندکی پیش از انتشار سووشون، درگذشت و مشهورترین اثر وی تحت عنوان «غربزدگی»، اعتراضی پرشور به پذیرش کورکورانه ارزش­­­­های غربی بود که سبب فرسودگی هویت فرهنگ ایرانی در زمان شاه گردیده بود.

ادبیات انتقادی سیمین­­­دانشور در دهه 1970 به تنهایی حاکی شهرت وی در ایران است اما نوشته او به خودی خود برخلاف آثار جلال آل­­­­احمد ، می­­­تواند نظر تعداد قابل توجهی از مخاطبان را ــ حتی فراتر از محدوده روشنفکران ــ به خود جلب نماید. جالب است که «رکسانا زند» و «پیترهلبان» بدون تغییر ماهیت این کتاب به متنی دانشگاهی ، آن را به عنوان داستان محفوظ داشته­­­­­اند.

سووشون، داستانی پیچیده و رضایت­­­­بخش است که در قالب روایتی متداول و با تم شهادت و سوگواری نگاشته شده است. داستان در شیراز در زمان جنگ جهانی دوم آغاز، و از زبان «زری» همسر یک زمین­­­­دار به نام «یوسف»، روایت می­­­شود. یوسف از شخصیتی کامل و ایده­­­آل برخوردار است، شوهری دوست داشتنی است و زمین­­­­داری روشنفکر، که وضعیت دهقانان برایش واقعاَ مهم است و باور دارد که این دهقانانند که باید از حاصل دسترنج خود، لذت ببرند نه ارتش اشغالگر انگلیس.

انگلیس فشارش را به یوسف برای فروش گندم به آنان می­­­افزاید و مقاومت یوسف به فاجعه­­­ای می­­­انجامد. جزییات دسیسه­­­­های متفاوت قبایل، کمونیست­­­ها، دولت محلی و مقامات انگلیسی به­­­شکل هشداردهنده­­­­ای برای زری نامفهوم می­­­­نماید. زری تنها از گفتگوهای گیج­­­­کننده مهمانان همسرش به هنگام پذیرایی از آنان، متوجه این دسیسه­­­­ها می­­­­گردد. تردید عصبی او با گرمای ناخوشایند تابستان، همه­­­­گیری تیفوس و قحطی، ناراحتی ناشی از بارداری­­­­اش و دیدارهای او از بیماران روانی، شدت می­­­­یابد.

زری که در مدرسه ( مدرسه مبلغین انگلیسی که به او اجازه نمی­­­­دادند برای مرگ پدرش حتی لباس عزا به تن کند) از خود شجاعت نشان می­­­­دهد ، اما درمی­­­­یابد که آن­­­قدر به همسر و فرزندان خود وابسته است که نمی­­­­تواند ریسکی را بپذیرد؛ تنها عمل دلیرانه­­­­ای که می­­­­تواند از او سر بزند باز نداشتن افرادی است که می­­­­خواهند شجاعانه عمل کنند. از سوی دیگر، یوسف شوهر زری می­­­­داند که زمان حاضر ، زمان مناسبی برای بیان عقایدش نیست اما او با اراده­­­­ای راسخ، به آن­­­چه اعتقاد دارد عمل می­­­کند تا بتواند زمان را شتاب بخشد و به موقعیتی تبدیل نماید که عقایدش قابلیت پذیرش یابند. ایده­­­­آلیست بودن یوسف کاملا متضاد با دنیاپرستی برادر بزرگ او ، ابوالقاسم­­­­خان (خان­­­­کاکا) است. ابوالقاسم­­­­خان یکی از شخصیت­­­­های محوری در سووشون است که بسیار ماهرانه تصویر شده است. تصویری واقعی که جاه­­­­طلبی­­­­های سیاسی­­­­اش او را به دلال و واسطه­­­­ای برای کارهای خلاف و زشت فرماندار و مقامات انگلیسی، مبدل ساخته و این در حالی است که او از نفوذ خود برای حمایت از برادر ایده­­­­آل­­­­گرا و مقید به اصولش (یوسف) نیز استفاده می­­­­کند.

چنین فرصت­­­­طلبی، در فضای سیاسی داخلی ایران متداول است. حضور انگلیس نیز مشخصاَ تردید و متزلزل شدن ارزش­­­­های اخلاقی را تشدید می­­­­نماید به­­­گونه­­­­ای که ابوالقاسم­­­­خان به خود حق می­­­­دهد تا بی­­­­پرده و صریح از موقعیت­­­­اش به­­­­عنوان دوست و همکار انگلیسی­­­­ها دفاع نماید.

در اوج داستان، اهمیت نمادین مرگ یوسف مشخص می­­­­گردد. زری داستان سیاوش ــ قهرمان اسطوره­­­­ای ایرانی ــ را بازگو می­­­­کند که به دروغ، به اغوای زن­­­­پدرش متهم شده است (مانند داستان یوسف در انجیل و قرآن) اما به رغم این اتهام سنگین، او سرانجام از امتحانی سخت برای اثبات بی­­­­گناهی­­­­اش، از درون شعله­­­­های سوزان و مرگ­­­­آور آتش، زنده و سالم بیرون می­­­­­­آید. چندی بعد ، کشته شدن غیرمنصفانه و ترحم­­­برانگیز سیاوش نه تنها چرخه­­­­ی پیچیده انتقام در تاریخ حماسی ایران (کتاب شاهنامه) را از بند رها نمود بلکه سبب بهبود آداب عزاداری و مراسم تعزیه­­­های مذهبی شیعیان هم گردید که در فلکلور مرسوم و مشهور ایرانی همچنان باقی مانده است.

مراسم ختم یوسف، که از سوی مقامات تحریم شده ، با مقاومت و پافشاری زری، بالاخره برگزار می­­­گردد. اما مراسم عزاداری عمدتاَ در هاله­­­­ای از تعزیه­­­ در مراسم عاشورای امام حسین، پوشیده می­­­­گردد و سرآخر به شورش و خونریزی منجر می­­­­شود؛ یعنی چرخه­­­­ای آشنا در تاریخ معاصر ایران و برخی کشورهای مشابه دیگر.

سووشون ، به­­­دلیل بازگویی شرایط اجتماعی- سیاسی ، به­­­عنوان داستانی موفق که از مشکلات مردم، ورای مرز و محدوده­­­ی زمانی خاص، سرشار از نبرد و عطوفت و کشمکش و ملایمت سخن می­­­گوید کتابی با ارزش است. این کتاب، تصویری رنگارنگ، واقع­­­گرایانه و دقیق از شخصیت و روح ایرانی است، تصویری که به زیبایی، از زندگی سنتی در زمان انقلاب فرا روییده است. معروفیت این کتاب در ایران گویای درک ایرانیان نه تنها از خود بلکه از نقش و حضور انگلیس در کشورشان است. با تشکر از رکسانا زند برای فراهم کردن موقعیتی برای خوانندگان انگلیسی زبان که بتوانند از خواندن این داستان مهم و تأثیرگذار، لذت ببرند.

پانوشت:

این مقاله ترجمه ای است از مقاله زیر که توسط چارلز ملویل (CHARLES MELVILLE) به نگارش در آمده است:

A PERSIAN REQUIEM. By SIMIN DANESHVAR, translated by ROXANE ZAND. Peter Halban Publishers. 279pp. ?13.95.