بی نظیر بوتو؛ زنی که تنها امید باقیمانده برای کسب آزادی بود

مریم نورائی نژاد-30 خرداد 1393

مدرسه فمینیستی: شاید کمتر تقویم مرسومی به خاطر داشته باشد که روز 31 خردادماه، برابر است با سالروز تولد بی نظیر بوتو. زنی که زندگی اش را به مردم کشورش هدیه کرد و به عنوان اولین زن نخست وزیر مسلمان جهان، راه ملت پاکستان را در رسیدن به عدالت و آزادی کمی هموارتر کرد. پاکستان، همان سرزمینی که مردمش تا پیش از «بی نظیر»، کمتر رنگ حق خواهی و دموکراسی به خود دیده بود اما بی نظیر با بازنمایی پرقدرت دموکراسی در یک جامعه مردسالار، واپس گرا و محافظه کار، توانست دستاوردهای قابل توجهی را برایشان به ارمغان آورد.

نمادسازی بی نظیر از حضور زنان در عرصه سیاسی، هرچند تحت فشارهای استبدادی و سیستم رسانه ای تک بعدی رژیم ضیاء الحق قرار داشت اما تلاشهای او در توانمندسازی اقتصادی زنان پاکستان را تا جایی پیش برد که در پایان سال 1989 با اختصاص صدمیلیون روپیه به بانک زنان، بارها و بارها در عرصه جهانی مورد تقدیر قرار گرفت و در واقع اولین گام عملی را در راه درک زن پاکستانی به عنوان یک نهاد مستقل اقتصادی برداشت.

برداشت مستبدانه ضیاءالحق از اسلام که عمدتا از الگوهای وهابیت پیروی می کرد، کشور را دچار تفرقه های قومی و ارائه تفسیرهای قبیله ای کرده بود که در پوشش اسلام، قوانین سرکوبگرانه ای را به اجرا در می آوردند و در اکثر موارد نیز لبه تیزترشان دامن زنان را می گرفت. به عنوان مثال در سال 1984 قانونی از تصویب گذرانده شد که بر مبنای آن از زنان به عنوان شاهد در پرونده های قتل رد صلاحیت شده بود و غرامت پرداختی به خانواده های قربانی زن نیز کاهش یافته بود. اما دولت غیرنظامی بی نظیر با وجود همه این مشکلات پا در راهی گذاشته بود که خود را تنها امید باقیمانده انسانهای زیادی برای کسب آزادی می دانست و به همین دلیل هم توقف مبارزه را جایز نمی دانست.

نیم چادری که بی نظیر همیشه برسر داشت؛ نشانی از انعطاف او در مقابل بنیادگرایانی بود که حتی با وجود پیروزی قاطعش در انتخابات نخست وزیری، بر این باور بودند که طبق قوانین اسلامی یک زن باید فرمانبر مردان در عرصه سیاست باشد. برخی عالمان مذهبی پاکستان و بعضا دیگر کشورهای مسلمان با صدور فتواهای مختلف مبنی بر اینکه اداره یک کشور مسلمان توسط یک زن، غیر اسلامی است، تلاش کردند سازمان کنفرانس اسلامی را وادار به تعلیق عضویت پاکستان در این نهاد کنند و حتی درصدد تامین بودجه سرنگونی دولت وی بر آیند. اما آنچه چنین اقداماتی را بی اثر کرد، پشتیبانی توده مردم پاکستان از بی نظیر بود.

بی نظیر نیز مانند بسیاری از زنان پیشرو در جوامع اسلامی، با حفظ پوشش خود، اقدام احتیاطی تعیین کننده ای را در پیش گرفت که هر چند متفاوت از زندگی خصوصی اش بود اما نشان می داد که او به احساسات مذهبی اکثریت مردم احترام گذاشته و با بهره مندی از پسوند اسلام گرا تلاش می کند تا در مقابل تعابیر نادرست و بعضا قبیله ای از اسلام در مورد جایگاه و حقوق زنان بایستد.

علیرغم تمام تلاشهای بی نظیر اما وضعیت زنان پاکستان دستخوش انقلابی از تغییرات نشد. هرچند حزب متبوع او یعنی «حزب خلق پاکستان» توجه به مسائل جنسیتی را بارها و بارها به اثبات رساند اما متاثر کردن قوانین جامعه مردسالار و قبیله ای پاکستان با عدم یک اتحاد گسترده میان سازمانهای زنان و وضعیت سیاسی شکننده حاکم، کاری سخت و دشوار بود. دولت بی نظیر بوتو در زمینه سیاستهای جنسیتی همیشه از دوسوی مورد انتقاد بود. از یک سو، بنیادگرایان که هر حرکت او در ارتقاء موقعیت زنان را نابخشودنی می دانستند و از سوی دیگر، فعالان حقوق زنان که برای تغییر قوانین به او فشار می آوردند.

تمام سویه های مخالف بی نظیر در تلاش برای برکناری وی در سال 1990 نتیجه داد و او به اتهام فساد مالی و بی لیاقتی برکنار شد. اما در دور بعدی انتخابات باز هم حزب بی نظیر موفق به کسب بیشترین آراء مردمی شد و بار دیگر حیات سیاسی پاکستان، نخست وزیری دوباره او را تجربه کرد. بی نظیر در دولت دوم خود نیز به مانند دوره قبل با حمایت از دموکراسی، قوه قضائیه مستقل، اقتصاد زیربنایی، دولت پارلمانی، حمایت از زنان، تضمین حقوق شهروندی، حمایت از نهادهای حقوق بشری، ساخت مدارس جدید و افزایش تعداد دانش آموزان، جذب سرمایه های خارجی، تشکیل ارتش زنان، کامپیوتری کردن امور بانکی کشور، مطبوعات آزاد و آزادی مذهبی از تلاش برای وارد کردن پاکستان به عصر مدرن از پای ننشست.

اما مخالفان او تا زمان از پای درآوردنش راضی نشدند و به گونه ای او را ترور کردند که هیچ گاه مجال پیدا کردن سرنخی از قاتلان او باقی نماند. هر چند پرویز مشرف، ژنرالی که از راه کودتای نظامی در پاکستان به قدرت رسیده، راهی بس متفاوت با بی نظیر در پیش گرفته اما تلاشهای بی نظیر در راه ارتقاء سطح فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پاکستان هرگز از حافظه تاریخی جهان پاک نخواهد شد. از این رهاورد، زنان پاکستان نیز با وجود همه مسائل پیچیده فرهنگی که با آن دست به گریبان هستند، فراموش نمی کنند که اندک کورسوهای امیدی که این روزها حداقل در عرصه های اقتصادی دارند، نشات گرفته از اندیشه بزرگ و بی نظیر زنی همچون بی نظیر است که تمایل درونی اش به درهم شکستن سنتها را از راه حضور خود در عرصه سیاست و تصمیم گیری به منصه ظهور رساند.

زندگی و اندیشه های بلند بی نظیر بوتو در ایران نیز ناشناخته نیستند. چرا که زندگینامه خود نوشت او با عنوان «دختر شرق» با ترجمه روان علیرضا عیاری، توسط انتشارات اطلاعات به چاپ پنجم رسیده است.