علیجانی: شرط گفتگو میان نحله های مختلف جنبش زنان: پذیرش خاص بودن جنبش و پذیرش تکثر

به کوشش مریم رحمانی-6 مرداد 1387

مدرسه فمینیستی:پنج شنبه 4 تیر ماه، رضا علیجانی طی نشستی در کانون مدافعان حقوق بشر درباره جنبش زنان و ضرورت گفتگوی درونی و مبانی متدلوژیک و استراتژیک این گفتگو سخنرانی کرد. متن حاضر گزارشی از سخنرانی ایشان است

علیجانی با اشاره به جامعه امروز ایران و جنبش زنان گفت: بخش مهمی از تحول و توسعه در جامعه ما مشروط و معلول تغییر وضعیت زنان در ایران است. چندسالی است فعالیتی مستقل در حوزه زنان شکل گرفته است که خود مدیر و سخنگوی خویش است. دیگر زنان شاخه احزاب نیستند یا وابسته به دولت نیستند. حرکت سالیان اخیر زنان از طیف های مختلف رفرمیست مذهبی، نواندیش مذهبی و نواندیش غیرمذهبی به دنبال اتصال و همگونی مجدد فرهنگ و مطالبات نوخواهانه و تحول طلبانه با وضعیت اجتماعی و سیاسی و قوانین حقوقی حاکم بر زنان از سوی حاکمیت در ایران است.

گفت و گوی درونی و هم گرایی و هم کوشی حداکثری سه رویکرد یادشده یکی از لوازم اثرگذاری تدریجی،کارآمد و ماندگار فعالیت های فعالان حقوقو زنان، در وضعیت “عینی و واقعی زندگی”روزمره زنان ایرانی است.بر این اساس نواندیشان مذهبی(اعم از زنان و مردان)وظیفه مهمی در ایجاد گفت و گو دارند،هم گفت و گوی درونی و هم گفت و گو با طیف های سنتی اصلاح طلب(هرچند به دلایل اقتصادی و نیز کنترل های سیاسی و امنیتی،ملاحظه کارتر از قبل از انقلاب هستند)وهم با تحول خواهان غیرمذهبی.

علیجانی با اشاره به ضرورت گفتگو بین این سه رویکرد، نکاتی را به عنوان محورهای این گفتگوها عنوان کرد:

گفت و گوی درونی نواندیشان دینی

علیجانی در چند محور به تبیین مبانی گفتگوی درونی میان نواندیشان دینی پرداخت:

وی به عقب ماندگی عمومی نواندیشان مذهبی در ایران نسبت به مسئله زنان اشاره کرد و گفت نواندیشان مذهبی ابرانی برخلاف همتایان خود در شبه قاره هند و جهان عرب در مورد مسائل زنان به مباحث کلی و غیر معطوف به موارد مشخص اکتفا کرده اند.

علیجانی به «وضعیت دو صدایی کنونی» در متون مقدس در ارتباط با زنان اشاره کرد و گفت پیامبران پر پیرو معمولا نقش یک مصلح اجتماعی را داشته اند. این ها سلسله رفرم هایی در زمان خود آغاز کرده اند ، گاهی این رفرم ها پردامنه و گاهی کم دامنه بوده اند، ما وقتی از تاریخی که این متون در بستر آن به وجود امده اند به این متون نگاه کنیم ، دو صدا می شنویم. یکسری آموزه هایی می بینیم که امروز هم راهگشا هستند ، در کنار این ها ما صداهای دیگری از دین می شنویم که خلاف حقوق زنان و حقو ق بشر هستند. یعنی با وجود رفرم هایی که مثلا پیامبر اسلام در آن زمان در مورد حقوق زنان انجام دادند بنا به اقتضائات اساسی تاریخی فرادستی مردان و سلطه جنسیتی حفظ شده است و ما برای هر گونه اصلاحات و تغییر وضعیت زنان باید روی این وضعیت دو صدایی را بپذیریم و در مورد آن بحث کنیم. نو اندیشی دینی هم قصد فراتاریخی کردن احکام را ندارد.

تبیین دقیق و صریح رویکرد نواندیشانه که با عناوین مختلف فرم-محتوا،ثابت-متغیر،ذاتی-عرضی و…بر”تاریخیت کامل” برخی احکام منصوص،با توجه به مبانی اعتقادی و اخلاقی دینی تصریح کرده و از این منظر بر”توحید و عدالت جنسیتی(که در صدر اسلام از سوی برخی زنان پیرامون پیامبر نیز مورد توجه بوده)، وپیامد آن اصل رفع ظلم و تبعیض جنسیتی،تاکید می کند.

بر این اساس در راستای رویکرد”تاریخی-الهامی”به دین علاوه بر توحید و عدالت جنسیتی،برخی اصول و شاخص ها و معیارهای کلی و موضوعه(مانند اصل کرامت زن و مرد،رابطه مبتنی بر مودت و رحمت و آرامش بین آنان،همسانی سرشتی و جایگاه فردی و اجتماعی و حقوقی انان ،تنظیم عرفی مناسبات و روابط آنها و..)می تواند مبنای نگرشی تازه به وضعیت و حقوق زنان باشد.

گفتگو با سنتی های اصلاح طلب

علیجانی با اشاره به فعال شدن شکاف جنسیتی در ایران بعد از انقلاب گفت این شکاف در ایران فعال شده و بخشی از نیروهای سنتی را توانسته با خود همراه کند.

علیجانی مبنای گفتگوی نواندیشان دینی با سنتی های اصلاح طلب را بحث بر سر میزان کارایی و ناکارآمدی رویکردها و شیوه های رایج مو سوم به اجتهاد دانست.

او محل تلاقی و تعامل دو رویکرد رفرمیستی و نواندیشانه دینی را مبحث مقاصدالشریعه(فلسفه احکام) می داند.

وی گفت ایت الله منتظری که جز اسلام گرایان سنتی هستند می گوید اگر برای من اثبات کنید نصف بودن ارث زن در این زمان مخالف عدالت است من برخلاف حکم قران فتوی به برابری ارث زن و مرد می دهم بنابراین مبحث مقاصد الشریعه برای جنبش زنان بسیار مهم است.

گفتگو با نواندیشان غیر مذهبی

از نظر علیجانی جنبش زنان به رویکرد ترکیبی و موازی در تغییر وضعیت زنان (عدم انحصارو توجه به رویکرد حقوقی) نیاز دارد.در رویکرد ترکیبی کار فرهنگی،کار آموزشی، فعالیت سیاسی، فعالیت اجتماعی، حضور در عرصه قانون گذاری و…، به موازات یکدیگر،می تواند به تدریج وضعیت زنان را در ایران تغییر دهد.

علیجانی همچنین افزود: جنبش زنان نیاز به همسویی و هم کوشی و جلب حمایت حداکثری زنان ومردان جامعه ایرانی، با گرایشات گوناگون،برای به کارگیری همه انرژی ها و توان ها، در حد مقدور و ممکن ،برای حل تدریجی مشکلات زنان در ایران دارد.و جنبش زنان به عنوان یک جنبش “خاص”باید حالتی “مستقل و مرتبط”نسبت به جنبش”عام”دموکراسی خواهی در کشور داشته باشد. نقد نحوه ارتباط از نوع”وابستگی”در دهه های گذشته و اصلی-فرعی کردن مکانیکی شکاف ها و تضادهای اجتماعی در آن دوران امری ضروری است. آن نحوه ارتباط اساسا اهداف و آرمان هایی چون آزادی، دموکراسی و عدالت را تحریف،ناقص و تک ساحتی می ساخت.

جدا از جنبه اندیشگی و ایدئولوژیک، از جنبه استراتژیک نیز رویکرد گذشته بخشی از نیروهای اجتماعی که تنها می توانست در حد یک جنبش خاص فعال شود را نادیده می گرفت و به حاشیه می راند.به علاوه انکه تجربه نشان داده است که برخی خواست ها و مطالبات جنبش های “خاص”،برخلاف برخی خواست های جنبش “عام”، در ساختار حقیقی و حقوقی قدرت مستقر نیز قابل دستیابی است.
اما “جزیره واری” جنبش های “خاص” و عدم ارتباط با جنبش”عام” نیز هردو جنبش را از تجارب یکدیگر و نیروی متقابلی که مسیر را برای هر دو نوع مطالبات هموار می کند، محروم می سازد.
وی گفت:رویکرد پژوهشی”تاریخی”به دین و متون مقدس می تواند منطق و منطقه فکری بی طرفی را برای تلاقی و تعامل دو رویکرد روشنفکرانه و آزاداندیشانه مذهبی و غیرمذهبی برقرار سازد.رویکرد تاریخی می تواند زبان مشترکی بین این دو وضعیت و رویکرد ایجاد کند.

رویکرد تاریخی همچنین می تواند باعث ایجاد سنخیت و هم زبانی مهمی بین روشنفکری عرفی و غیرمذهبی با جامعه مذهبی ایران باشد.

از نظر علیجانی مبنای گفتگو میان نواندیشان دینی و نواندیشان غیر مذهبی پذیرش تکثر و نیز پذیرش خاص بودن جنبش زنان است.

او تاکید کرد که جنبش زنان به عنوان یک جنبش خاص، خواسته های مشخصی دارد. مسئله جنبش زنان تغییر قدرت نیست، صلح مسئله اش به طور مستقیم نیست. بنابراین براای هر خواسته و مطالبه ای اگر بتواند تمام نیرویش را پشت این خواسته بسیج کند هم زودتر به خواسته اش می رسد و هم دستاوردهایش برگشت ناپذیر خواهد بود.

وی افزود که ما می توانیم در یک جنبش خاص و حتی عام تنوع ایدئولوژی داشته باشیم و این ها می توانند نقدهای ایدئولوژیک به هم داشته باشند. ما باید از تجارب تاریخی درس بگیریم و پراگماتیستی عمل کنیم. ما باید این قدر سعه صدر داشته باشین که هم نقد ایدئولوژی درونی و هم بیرونی داشته باشیم.