تجلی مفهوم “زن امروزی” با قمرالملوک وزیری در ایران و منیره المهدیه در مصر

فخری حقانی-13 مرداد 1387

چهاردهم مرداد سالگرد خاموشی “ماه صدای” ایران قمرالملوک وزیری است. از سالها پیش تلاش هایی از سوی زنان فعال ایرانی وبه ویژه ” مرکزفرهنگی زنان ” در برپایی مراسم و نوشتن مقالاتی درخور برای این یگانه ویکتای آوازهای زخم خورده زنان ، انجام شده است که شرح آن در مجموعه هایی مانند ” جنس دوم ” و سایت هایی مانند “تریبون فمینیستی”، “زنستان” و سایت “توکا ملکی” آمده است.

زنده کردن یادقمردرعرصه اجتماعی در دودهه اخیر بیش ازهمه مدیون چاپ کتاب ” آوای مهربانی ” اثر زهره خالقی و سپس مقالاتی از منصوره شجاعی ، نوشین احمدی ، توکا ملکی، فریبا هدایتی و پروین نوری بندونیز همت دیگرزنان دربرپایی مراسمی هرچند بی نام و نشان بوده است.

امسال به یمن آشنایی با دکترفخری حقانی و رویکرد متفاوت وی درشرح حال قمر و تطبیق وی با همتای مصری اش دربیان جسارت این دو زن درشکستن حصارهای سنت و مردسالاری ، بخشی از پایان نامه دکترای ایشان رابرای بزرگداشت “کتبی” 14 مرداد امسال اختصاص می دهیم . باشد که تاریخ شفاهی ممنوع شده زنان را غنایی افزون شود.
کافه مونث

درتاریخ پیدایش وظهورفرهنگ تصویری وهنری ایران ومصر دردوره بین دوجنگ جهانی مقام و نقش دوهنرمندزن خواننده ونمایشگر ، قمرالملوک وزیری ومنیره المهدیه ، به عنون پیشگامان پدیده ” زن امروزی”(new woman )از ارزش فوق العاده ای برخوردار است. قمر و منیره تنها موارد استثنایی در جوامعشان نبودند که برنقش زنان در استفاده از نمایش وصحنه به عنوان یکی از مهمترین عناصر حیاتی حوزه عمومی برای تحقق حقوق زن امروزی استحکام بخشیدند. نمونه ها بسیار بودند اما قمر ومنیره بهترین نمودهای اولین زنان پیشرو می باشند که نقش مهمی هم در به وجود آوردن گفتمان ” زن امروزی” و هم دربنا نهادن پایه های اجتماعی آن داشتند.

درسالهای بین 1920 و1940 میلادی درایران و مصرشکل نوینی از هویت زنان تحت عنوان ” زن امروزی ” پدیدار گردید که با مفاهیمی از فرهنگ و زبان از قبیل فضای عمومی ، خلاقیت ، خود ، بدن ، و دگرگونی که تا آن زمان به دلایل مذهبی و اخلاقی برای واژه زن به عنوان تابو قلمداد می گردید پیوند وانسجام خاصی پیدا نمود. برخلاف گفتاررایج که کنار نهادن زنان از سیاست دردوره بین دو جنگ جهانی درایران و مصر به بحث ایدئولوژیکی در مورد مفهوم و عملکرد ” زن امروزی” خاتمه داد ، تاریخ فعالیت زنان و نهادهای زندگی روزانه آنان در زمینه های فرهنگی – اجتماعی بازتاب تعیین کننده ای از حضور پایدار آنان درحوزه عمومی است.

دراواخر قرن نوزدهم متفکران مصری و ایرانی ازجمله قاسم امین ، محمد عبده و جمال الدین اسدآبادی (الافغانی) به یک بحث منطقه ای در مورد “رفرم مدرنیته ” پرداختند که نمادش به صورت تصویری اززن و اوضاع اجتماعی وفرهنگی او در جامعه عرضه شده بود. آنهاموضوع جنسیت رادرمصروایران به عنوان پدیده ای که میتواند معنای رفرم فرهنگی اسلامی رادررابطه با تغییرات مدرنیته توصیف کند، مطرح کردند.(1) بحث لزوم تحصیل و تربیت مدرن زنان که توسط این محققان در اواخر قرن نوزدهم میلادی مطرح گردیده بود درزمان مشروطیت ایران ( 1906-1911) و انقلاب استقلال مصر (1919) تبدیل به درخواست های حقوقی – سیاسی- و اجتماعی ازطرف خود زنان گردید.

شکست مصری” وفد” درازبین بردن نابرابری جنسیتی بعد از انقلاب استقلال 1919 میلادی فعالان فمینیست مانند “هدا شعراوی” و” سائیزا نبراوی” را به سوی تشکیل “اتحادیه مستقل زنان فمینیست مصر” سوق داد که مرکز فعالیتش را متوجه مسئله حق رای زنان نمود که توسط گروه اتحادیه بین المللی زنان در سطح جهانی مطرح می شد. (2)
درایران نفوذ غیرمستقیم کشورهای غربی وبرقراری نسبی آزادی بیان موقعیت مناسبی رابرای زنانی مانند صدیقه دولت آبادی فراهم نمود تا پیشگام درفعالیت های اجتماعی ای مانند روزنامه نگاری ، ایجاد مدرس دخترانه ، وفعالیت درسازمانهای فمینیستی بین المللی گردند.(3)

معنای فمینیست سیاسی مخالف گرا ، بلکه معنا شده دررابطه به مسائل فرهنگی به ما امکان میدهد که از موضوع نهضت های سیاسی زنان پای فراتر نهاده وبه حیطه وسیع تری ازفعالیت های زنانه دست یابیم. یک پدیده وارداتی قرن بیستم میلادی به ایران و مصر مفهوم جهان گرد ” زن امروزی” در خود مفاهیمی مانند فرهنگ ،شخصیت سازی ، پیشرفت فردی وخودوالایی را برای زنان گنجانده بود واین مفاهیم درنقد تئوری سنتی تعلق زنان به محیط خانه با اخلاقیاتی که شامل خود فدانمودن و از آمال فردی چشم پوشیدن بود. (4)

همگام با هویت دادن به خود درمسیرمعنای بین المللی واژه ” زن امروزی” به مفهوم شفاف ، مرموز و طغیان گرا ، زنان ایرانی ومصری دردوره بین دوحنگ جهانی مرزهای قابل تغییر فرهنگ نمایشی جسمشان در نویسندگی ، موسیقی، تئاتر وسینما را به کاربردند تا ایدئولوژیهای مذهبی و اخلاقی ساخته شده درمورد جسم ثابت و غیر متغیر زنان را به چالش بگیرند. به عنوان هنرمند ، نویسنده، و فعالان بین المللی این زنان سهم به سزایی در تغییردادن معنای حوزه عمومی از مکانی برای بحث و گفتگو به میدان جضور ، دیدنیها و نمایشها داشتند. ( 5)

مطبوعات چاپ شده توسط زنان که شامل مقدار معتنابهی از مقالات تصویری وعکس بود نیز نقش مهمی رابازی می نمودند. پیدایش ابزار اطلاع رسانی وفرهنگ توده به بازگشایی این مسیر کمک نمود.
اجرا برروی صحنه روشی برای بیان نمودن خود و دیده شدن عمومی است . موقعیت واسطه ای صحنه ،هم به عنوان مکانی برای خلاقیت فرم های نوین هنری وهم عرصه ای برای اعمال سنت شکنی زنها راازطریق نقش بازی کردن درراه برملا کردن ساختار فرهنگی نقش های جنسیتی کمک به این جریان نمود. (6)

قمرالملوک وزیری و منیره المهدیه پیشگامان گفتمان و همچنین ساختار اجتماعی مفهوم ” زن امروزی” بودند که به جریان شکل دادن هویت جنسیتی ای که آگاهانه به چالش با چارچوب های ساخته شده سنتی جنسیت و خلاقیت هنری برخاسته بود در کشور خودشان عینینیت دادند. با اتکا برمفهوم ” زن امروزی ” که تجربه منیره و قمر عینیت واقعی و تصویری آنرا عملی نموده ا ست در این مقاله ازیک متد فراموضوعی و فراتاریخی برای تولید یک نمونه تحقیق تاریخی بین منطقه ای استفاده شده است. هدف جای دادن این نگاه و رویکرد درمیان مطالعات و مجموعه تحقیقاتی است که توجه به حاصلخیزی فرافرهنگی بین ایران ومصر دردوره بین دو جنک جهانی دارند .علیرعم آنکه شواهد عینی چنین حاصلخیزی ماورای ملی از نظرها ناپدید شده است ، شرکت زنان در کنفرانس هایی که در خاورمیانه برگزار میشد؛ دعوتی که از سوی ام کلثوم ویا به عبارت دیگر صدای مصر از ستاره مشهور موسیقی ایرانی قمرالملوک وزیری برای برگزاری کنسرت درمصرشد ، وسفر منیره المهدیه به ایران ازجمله نمونه های این مورد است. (7)

قمر بعد از فوت ماردش با مادربزرکش زندگی میکرد وگهگاه با او درمجالس مذهبی آواز میخواند و منیره المهدیه زمانی به شیفتگی خود به موزیک پی برد که در یک صومعه در محله ذقاقیق درس میخواند.

قمر و منیره هردو درفرهنگ هایی رشد و پرورش یافتند که هنر شفاهی و مهارت فی البداهه نقش مهمی درمعنا دادن به موسیقی و نمایش بازی می نمود. ( 8) حضورزنان بازیگر و همچنین هنرمندان حرفه ای در چنان مقطع زمانی مهمی از تاریخ ایران و مصر معنای قابل توجه ای برای زنان نسل های آینده این دوکشورپیدا کرد. برای قمر مبارزه علیه پیشداوری ها و تبعیض ها حرکتی چند جانبه بود. درگیری با شوهرش که اورا ازخواندن بازمی داشت ،درگیری با حیطه حرفه ای که به طور تاریخی توسط مردان اداره می شده ونیز با مقاومت آگاهانه جنسیتی اش درمقابل اختیارداران قدرتمند. قمر شوهرش رابسیار زود ترک نمود تا بتواند تعلیمات موسیقی را نزد استادان وقت بیاموزد . سالها بعد ازموقعیت خاص اجتماعی خود به عنوان ستاره معروف دنیای موسیقی ایران استفاده نمود تا درمقابل رشوه گری ها و زورمندی ها استقامت کند و هیچگاه سازش را نپذیرفت. (9)

برای اولین بار درسال 1924 میلادی در گراند هتل تهران بدون حجاب در کنسرت عمومی ای حضورپبدا کرد. پیشنهاد فرماندارکرمانشاه را که از او خواسته بود دریک کنسرت حصوصی ظاهر شود تا اجازه کنسرت عمومی در آن شهرراه به او بدهد رد کرد . قمر به بالکن هتل رفت وبرای مردم آواز خواند تا استقلال و آزادگی خودرابه تثبیت برساند. آگاهی یقمر از موقعیت اکتسابی طبقه نوین اجتماعی – اقتصادی اش به حدی بود که آنرا وسیله ای مهم قرار دهد بری تلاش درراه آموزش توده های مردم در نمایاندن خط تمایز میان یک هنرمند حرفه ای زن و وزنی منحرف. (10)
آگاهی درمورد موقعیت اجتماعی به عنوان یک زن برای منیره هنگامی به وجود آمد که در جستجوی هنرحرفه ای منزل خودرابه سوی شهر قاهره ترک نمود. بعد ازمدتی همکاری با معدودی از نایت کلاپ ها از جمله کمپانی معروف تئاتری موزیکال” سلامه حجازی” منیره سالن خودراافتتاح نمود. طبقه اجتماعی اقتصادی متوسط منیره هنچنین عاملی شد تا از این طریق کسانی را که هنرمندان اجراکننده در نایت کلاپها و سالنهای هنری مصر زیر سوال قرار می دهند به چالش بگیرد. منیره مانند قمر اما با برخوردی متفاوت از او برچسب زنان خطاکاررا که قرن ها باعث غیبت زنان درعرصه عمومی تئاتر و موزیک گردیده بود از هنرمندان زن جدانمود.

به دلیل منزلت حاشیه ای آنان در اجتماعشان ، قمر ومنیره این آزادی رادر اختیار داشتند تا هویت عمومی ای برای خود به وجود بیاورند که از یک طرف شخصیت زنانه آنان راتعیین میکرد و از طرف دیگر به آن ها صفات هنرمند ملی را اختصاص می داد. قمر اعلب از حذابیت فیزیکی و خصوصیات اخلاقی خودبرای عرضه شخصیت هنرمند وخلاق خود در معرض عموم استفاده می جست.

خاطره نقش پیشگام قمر در موسیقی سالهای بین 1920 و 1940 میلادی در ذهن عموم به صورت همین تفاوت رویکرد در عرضه جذابیت فیزیکی اش برروی صحنه نقش بسته است موی بلوند زیبایش ، شیک پوشی و خوش لباسی او ومهم تر از همه ابراز احساسات صمیمانه و عواطف صادقانه اش درمقابل مردم. (11)

منیره زن جذاب وهنرمند بااسلوبی هم برروی صحنه هنر و هم خارج از آن بود . درچندین مسابقات هنری و زیبایی شرکت نمود مانند مسابقه زیبایی ساق پا ( 12). که در آن مقام دوم را جلوتراز ام کلثوم از آن خودنمود. ( 13)

قمر ومنیره هردو آگاهی ازمسائل اجتماعی داشتند وقدرتی که هنر درخدمت مردم میتوانست داشته باشد در الهام بخشیدن به احساسات مردم و پیشرفت های سیاسی ، فرهنگی و اجتماعی جامعه رابرجسته می کردند. قمر ارتباط محکمی با بسیاری از رهبران و هنرمندان ملی گرای ایران برقرار کره بود. منزل او اغلب پاتوق گردهم آیی بسیاری ازروشنفکران، سیاستمداران و هنرمندان بود. بسیاری از آهنگ هایی را که اجرا نمود توسط شاعران ملی گرا و انقلابی نظیرمیرزاده عشقی و ابوالقاسم عارف نوشته شده بودند. مارش جمهوری ومرغ سحر از محبوب ترین صفحات زمان شد علیرغم منع اجازه پخش مرغ سحر توسط رضا شاه در سال 1928 میلادی (14) رهبران سیاسی و روزنامه نگاران ملی گرای مصری مانند “سعد زغلول “و “حسین رشدی پاشا”برنامه های سالن منیره را پی گیری می کردند. اغلب صفحات و آواز های منیره توسط مقتدران انگلیسی تحریم میگردید . علاقه هنری منیره به حدی با فعالیت های ملی گرایی اش پیوند خورده بود که منجر به پخش شعارعمومی ” درسالن منیره هوای عشق به آزادی به مشام می رسد ” گردید. (15)

گفته شده است که قمر هرگز ازمیکروفون در کنسرت هایش استفاده نمی کرد. مهارت او در تغییر دادن صدایش به حالت موزون و رسا منحصر به فرد بود و تاثیر به سزایی درپیدایش ” مایه بم ” گردید.(16)

منیره درسبک “طقطرقه” از پیشقدمان اوایل قرن بیستم میلادی به شمار می آید . بم و طقطرقه علیرغم محبوبیت مردمی شان از طرف منتقدان مرد موسیقی سبک هایی ساده و کم ارزش شناخته شده بودند. طقطرقه براساس زبان محاوره ای مصرشکل گرفته بود که دردنیای مقتدر هنری مردانه یک فرم پایین مرتبه به حساب می آمد. طقطرقه به موزیک پاپ غربی تشبیه شده است در مقایسه با موسیقی اجرا شده توسط مردان مانند” دورو موششه” که درردیف موسیقی کلاسیک غربی قراردارد. (17) اگرچه این نطریه ها دید مغرضانه جنسیت گرایی را در مورد موسیقی بیان می نماید به شمار آوردن بم و طقطرقه جزو سبک های پایین رتبه ازنقش پرارزش قمر و منیره سخن می گوید که چگونه موسیقی را از فضای خصوصی خانواده های اشراف ودربار به خیابانها و صحنه عمومی نمایش خانه های منتقل کردند و این هنر را در دسترس عامه زنان و مردان قراردادند.

پیدایش کمپانی های تجارتی صفحه پرکنی در ایران ومصر تاثیر چند جانبه ای در جریان تغییر سبک هنرنمایشی داشت. ازطرفی شرایط مناسبی برای شهرت مردمی هنرمندان به وجود آورد و از طرف دیگر به هنرمندان ثبات اقتصادی مستقلی بخشید. از طریق قرارداد بستن با ” بایدافون ” که یک شرکت صفحه پرکنی اتحاد خاورمیانه و افریقای شمالی بود قمر ومنیره معروفیت منطقه ای بی سابقه ای برای خود کسب کردند. (18) منیره به کشورهای متعددی برای اجرا ی کنسرت های عمومی سفر کرد. از جمله به کشور ایران (19)

اگر چه قمر ازطرف ام کلثوم دعوت شده بود که به مصر مسافرت کند و کنسرت عمومی درشهرقاهره برگزار نماید اما او هرگز پا از ایران بیرون ننهاد. ( 20)

حضورعمومی قمر و منیره در صحنه موسیقی و تئاتر مفهوم ” زن امروزی” را هم به عنوان گفتمان و هم به عنوان یک پدیده اجتماعی درون چهارچوب فضای ملی گرایی ، هنرمندی و فمینییستی قرارداد. این دو هنرمند حضور فردی خودرا توسط هنر خود به عرضه تماشا نهادند و تعلقات فمینیستی ، انسانی و ملی گرایی خود را بروز دادند.

به نمایش نهادن حضور تصویری و نگاره خود قمردر حالی که دردرون یک حوزه خصوصی کار میکرد به آن نمودی عمومی داد. قمر یک فرد خصوصی بود که خلاقیت شخصی خودرادرحیطه عمومی هنر قرارداد.

منیره از طرف دیگر آمال یک زندگی عمومی را درسر می پروراند وستاره درخشان آواز و نمایش کمپانی های تجارتی صفحه پرکنی و تئاتر موزیکال در منطقه گردید . شاید هیچ نثرادبی قادرنباشد به توصیف سایه های جضور متفاوت عمومی واما درعین حال شخصی و خصوصی این دو ستاره درخشان دوران بین دوجنگ جهانی بپردازد به جز خاطرات مردمی و توده ای وصدای دوملت که درآن قمر ازسویی هواها و آمال موسیقی جامعه ای را تحت عنوان” بلیل خوشخوان ایران “جاودانه نمود ومنیره ازطرف دیگر زندگی نمایشی ملتی دیگررا بالقب “سلطان طرب” شکل بخشید.

پانوشت :

1.قاسم امین . آزادی زنان و زن امروزی : دوسند تاریخی از فمینیسم مصری ( قاهره : دانشگاه آمریکایی مصر،2000)

2. مارگوت بدران . فمینیسم ، اسلام و ملت: جنسیت گرایی و پیدایش مصرمدرن ( پرینستون : انتشارات دانشگاه پرینستون، 1994)

3. پروین پایدار. زنان و پروسه سیاسی درقرن بیستم ایران. ( کمبریج : انتشارات داشگاه کمبریج، 1995)

4.مری لوئیز رابرتز. ضربه های گسیخته : زن امروزی دراواخر قرن نوزدهم فرانسه . ( شیکاگو: انتشارات دانشگاه شیکاگو، 2000)

5. یورگن هابرماس . تغییرات تشکیلات حوزه عمومی : پویشی در طبقه جامعه بورژوازی . ترجمه توماس ، برگر. کمبریج : انتشارات ام ای تی، 1981

6. گن دوی.تصویرنمودن خود: دیدهای تغییری موضوع درفرهنگ تصویری . ( نیویورک: تاریس ، 2005)

7. درمورد دعوت ام کلثوم نگاه کنید به :زهره خالقی. آوای مهربانی ( تهران : دنیای مادر، 2000) ودرمورد سفر منیره به ایران نگاه کنید به : ویرجیینیادانیلسون ” هنرمندان و مطربان : خوانندگان زن دقاهره در سالهای 1920″ در نیکی ، آر ، کدی ورث بایرون . زنان درتاریخ خاورمیانه: مرزهای متغیر در جنس و جنسیت گرایی (نیوهاون : انتشارات دانشگاه یل، 1991)

8.بهرام بیضایی. نمایش درایران (تهران : انتشارات روشنگران و مطالعات زنان ، 2004) و علی جهادرئیسی ” تغییرات موزیکی و کمپانیهای تجاری صفحه پرکنی درمصر ، 1904-1932) ( رساله دکترا: دانشگاه ایلی نویز در اوربانا شامپین، 1977)

9. آوای مهربانی.

10.رئیسی.

11.آوای مهربانی

12.لازم می دانم که ازخانم کریستینانلسون درمرکز فرهنگی و هنری مصر تشکر به عمل آورم برای فراهم آوردن ارتباط من با آقای محمد حسن آشورکه مجموعه ای از صفحات ، مدارک ، کتب و عکس و آگهی های بسیار نادر قدیمی مجموعه شخصی خویش را در اختیارمن قراردادند.

13.رزالیوسف ، 31 ژوئن 1962):14

14.مارش جمهوری در زمان جنبش یکی از اعضای کابینه رضا شاه به نام سید ضیائ الدین طباطبائی نوشته شده بود . طباطبائی رای به شکل گرفتن حکومت جمهوری ایران داده بود. مرغ سحرشعری بود که جنبش انقلابی رابرعلیه سیستم استبدادی صاحبان زمین تشویق میکرد.

15.راتیه الحغنی . سلطان منیره المهدیه .(قاهره: خانه شرق، 1968).

16. بم ، یک روش صدایی در موزیک ایران است که با تنوع ، تونالیته و رسایی همراه است.

17. تاریخ نویسان موسیقی خاورمیانه دو نوع روش موسیقی را دردوره قرن نوزدهم درمصر معرفی کرده اند. “عوالیم” توسط زنان اجرامیشد و “علاتیه ” توسی مردان. بعد از جنگ جهانی اول عوالیم از بین رفت و گروه زنان خواننده به نام “طقطرقه” که روشی ساده ، سبک وبرمبنای محاوره مصری بناشده بود به روی کار آمدند.

18. رییسی.

19.الحغنی. سلطان منیره المهدیه

20. آوای مهربانی