«مطالبه محوری»: حرکت از «مفهوم» گرایی به «مصداق»‌گرایی

گفتگوی انتقادی جواد موسوی خوزستانی با رضا علیجانی-21 اسفند 1387

مدرسه فمینیستی: گفتگوی زیر در آستانه روز جهانی زن و در شرایط سیاسی کنونی که فقط سه ماه به آستانه دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری باقی مانده توسط جواد موسوی خوزستانی با رضا علیجانی صورت گرفته است. پیش از این نیز در مدرسه فمینیستی، مطلبی به قلم دکتر مهرداد مشایخی، به مناسبت 8 مارس، و در مورد چگونگی ورود جنبش زنان به بحث انتخابات منتشر شده بود. امید است که مدرسه فمینیستی بتواند با تداوم این گفتگوها و انتشار نظرات گوناگون، به چگونگی نقش آفرینی کنشگرایانه جنبش زنان در فضای انتخابات یاری رساند.

جواد موسوی خوزستانی: در شرایط حاضر که به انتخابات ریاست جمهوری نزدیک می شویم، به نظر شما نقش نهضت های اجتماعی ـ خاصه نهضت بانوان ـ و سرنوشت فعالیت و تلاش چندین ساله آنان برای کسب مطالبات حداقلی شان، چیست؟ به عنوان یکی از مدافعان حقوق برابر که سالهای متمادی به همراه همسرتان خانم پروین بختیارنژاد، در امر پژوهش در حوزه مسایل و مشکلات بانوان زحمت کشیده اید، ( سال های دهه شصت و هفتاد را همچنان به خاطر دارم که خانم بختیارنژاد و خود شما با نشریات مختلف در دفاع از حقوق بانوان فعالیت های مستمر داشتید)، با توجه به این سابقه به نسبت طولانی، در شرایط حاضر که اوضاع سیاسی کشور، این چنین بغرنج و پر ابهام شده است چه افقی و دور نمایی و احیانا راه حلی برای وصول مطالبات معوق مانده بانوان کشورتان می بینید؟

رضا علیجانی: بسیاری از جنبش های اجتماعی که در ایران امروز فعال هستند را می توانیم تحت نام «جنبش های خاص» عنوان بندی کنیم همچون جنبش دانشجویی، جنبش قومی، جنبش کارگری، جنبش روشنفکری و…، که مطالبات شان خاص است یعنی مطالبات همه مردم را شامل نمی شود. حتا جنبش زنان هم، با این که بسیار فراگیرتر از دیگر جنبش ها است با این حال، شامل همین «خاص بودن» است.

موسوی خوزستانی: یعنی شما واقعا معتقدید که جنبش نیمه دیگر جامعه (بانوان) آن هم با چنین وسعتی در حوزه مطالبات اش، باز در ردیف جنبش های «خاص» دسته بندی می شود، ولی برای مثال یک حزب یا جریان سیاسی، (فرض کنید همین جریان سیاسی موسوم به ملی مذهبی ها) که هدفش صرفا کسب اهرم های سیاسی دولتی یا پارلمانی است، به دیده شما «خاص» نیست بلکه «عام» و فراگیر محسوب می شود؟

رضا علیجانی: این امر (خاص بودن) به قدرت یا نفوذ اجتماعی یک جنبش یا یک حزب سیاسی مرتبط نمی‌شود بلکه به فراگیری آرمان‌های یک حرکت برمی‌گردد. بر این اساس، دموکراسی‌خواهی یک جنبش عام است. و اگر هدف یک جریان سیاسی، دانشجویی و… دموکراسی‌خواهی باشد، در چارچوب یک جنبش عام قابل طبقه‌بندی می شود. اما مثلا تقاضای حق طلاق و یا کلا حقوق برابر برای زنان و یا خواستار به رسمیت شناختن فعالیت سندیکایی برای کارگران شدن، یک جنبش خاص است. البته یک زن، یا یک کارگر، می‌تواند علاوه بر فعالیت در یک جنبش خاص، هم‌زمان در جنبش عام دموکراسی‌خواهی نیز فعالیت نماید (البته در کل، تعاریف عام، و خاص و… مسائلی قراردادی هستند و این قراردادها تفاوتی در اصل ماجرا یعنی واقعیت ایجاد نمی‌کنند). مطالبات و خواسته هایی که هم اکنون جنبش زنان مطرح می کند با این که از لحاظ وسعت و فراگیری، با دیگر جنبش ها، متفاوت است ـ چون زنان نیمی از جمعیت جامعه هستند ـ با این حال، کل جامعه را پوشش نمی دهد.

ببینید، وجود این جنبش و زنانی که فعال هستند و مبارزه می کنند برای احقاق حق شان، بیرون از ذهن من و شما وجود دارد و نمی توان آن ها را انکار کرد. این حضور البته متفاوت از حضور این جنبش ها در پیش از انقلاب است. در دهه پنجاه شمسی در جامعه ما یک درک مکانیکی از کسب مطالبات وجود داشت که ناشی از اعتقاد به تضاد اصلی و فرعی در روابط اجتماعی بود. این درک مکانیکی می گفت که مثلا «تضاد اصلی» وجود دارد ـ فرض کنید وجود حکومت دیکتاتوری ـ که مشکل اصلی است و تضادهای فرعی (مطالبات حقوقی و صنفی اقشار اجتماعی) باید به نفع حل تضاد اصلی، موقتا به کنار گذاشته شوند تا بعد که آن تضاد اصلی، که منظورشان تغییر حکومت بود، حل شد، آن گاه به حل مشکلات زنان، معلمان، بازنشستگان، پرستاران، زنان، یا دیگر اقشار پرداخته شود. در آن دوره و حتا در دهه اول انقلاب، مطالبات زنان را چیزهای لوکس می دانستند یکی از دوستان (آقای جهانگیری) که در زمینه مسئله زنان، به ویژه سیر اجباری شدن حجاب پس از انقلاب، کار و پژوهش کرده و به روزنامه‌های سه سال اول انقلاب مراجعه کرده، طی نوشتاری به طور مستند آورده است که اکثر قریب به اتفاق نیروهای سیاسی چپ و راست، اعم از زن و مرد، در آن دوران، خواسته ها و اعتراض زنان نسبت به اجباری شدن حجاب، را امری نامعقول و انحرافی می دانسته اند.

حالا این سابقه را از آن دوره پشت سر داریم که آرمان های روشنفکران تحول خواه، چه با رویکرد اصلاحی و چه انقلابی، عمدتا در حوزه سیاست مثل دولت و پارلمان (و در دوره اصلاحات، حداکثر به وسیله شوراها)، پیگیری می شد نه در عرصه‌های زندگی روزمره. پس از افول فضای اصلاحات در دهه هشتاد شمسی، ما با فراروییدن و جوشش خود به خودی جنبش های مدنی و صنفی از جمله جنبش زنان، معلمان، کارگران، دانشجویان و اقوام روبه رو هستیم. ظهور مجدد این جنبش ها، ما را بار دیگر به تبیین رابطه این جنبش های خاص، با جنبش عام دموکراسی خواهی در کشورمان ناگزیر می سازد.

به نظر خود من این جنبش ها اگر بخواهند که به خواسته هایشان برسند باید مستقل عمل کنند و ارتباط شان مثلا با احزاب سیاسی از همین موقعیت مستقل، صورت بگیرد. یعنی حفظ استقلال در عین داشتن ارتباط (مستقل و مرتبط). در گذشته تلقی از جنبش زنان یا دیگر جنبش ها این بود که آن ها را معمولا شاخه ای از یک حزب سیاسی به حساب می آوردند. مثلا شاخه دانشجویی، شاخه کارگری و شاخه زنان احزاب. ولی حالا این طور نیست و این جنبش ها مستقل هستند یعنی بدنه و سر آن در خود آن جنبش قرار دارد و وابسته به جریان دیگری نیست.

موسوی خوزستانی: پرسش این هست که استقلال مورد نظر شما، (یا به قول بعضی از سیاست ورزان «جدایی» از احزاب سیاسی)، اساسا چه کمکی می تواند به تحقق مطالبات نهضت بانوان بکند؟ آقا رضا شما بهتر از بنده می دانید که برخی از افراد و سیاسیون قدیمی، معتقدند که جدایی و استقلال از احزاب سیاسی، ممکن است به تلاش آرام، صلح جویانه و مدنی بانوان کشور، حتا صدمه هم بزند. و شاید همین نگرش و قضاوت تاریخی سیاسی است که بعضی از روشنفکران چپ، جنبش فمینیستی را اساسا قبول ندارند و فمینیسم را یک انحراف می دانند. حالا شما به عنوان یکی از اعضای با سابقه و مجرب نیروهای ملی و مذهبی، آیا خودتان را از دسته دوم می دانید؟

رضا علیجانی: خیر، آقا جواد، ضرورت استقلال جنبش های مدنی، فارغ از دسته بندی های سیاسی و برخی قضاوت های تاریخی که شما عنوان کردید؛ برای من اتفاقا در ادامه همین بحثی که خدمت تان گفتم ـ «ارتباط / استقلال» ـ قابل پذیرش و فهم است. مثلا سندیکالیست ها از استقلال خودشان دفاع می کنند و نمی خواهند که شاخه ای از احزاب باشند. البته احزاب هم می توانند شاخه دانشجویی داشته باشند. اما بسیاری از اعضا و فعالان جنبش های مدنی و صنفی واقعا نمی‌خواهند که عضو احزاب سیاسی باشند. مثلا یک فعال سندیکایی به مطالبات و حقوق صنفی خود حساس است ولی نمی خواهد اکتیو سیاسی باشد و در احزاب سیاسی فعالیت کند. در مورد زنان هم قضیه همین طور است، چون مثلا یک زن (یا مرد) فعال در جنبش حق‌خواهی برای زنان که جهت کسب حقوق برابر تلاش می کند، و یا مثلا با نهادهایی هم چون کمپین یک میلیون امضا به طور فعال و تشکیلاتی همکاری هم می‌کند، شاید لازم نمی بیند که در حوزه سیاسی فعال شود و با جریانات سیاسی همکاری کند. بسیار خوب طبیعی است که هیچ حزب سیاسی و یا روشنفکر فعال سیاسی هم مجاز نیست که این خانم (یا آقا) را متعهد و ملزم به این همکاری بکند. حتا اگر مثل برخی از روشنفکران و احزاب کلاسیک، به انحرافی بودن فمینیسم هم معتقد باشیم باز هم در صورت مسئله و در پلان اصلی، تفاوتی ایجاد نمی کند.

مسئله دیگر این که بعضی از خواسته ها و مطالبات خاص، یا بخشی از آن ها، ممکن است در همین نظم مستقر، قابل تحقق باشد البته بخشی از خواسته های عام احزاب سیاسی هم ممکن است در همین نظم موجود امکانپذیر باشد ولی می دانیم که فعالیت احزاب و حنبش های سیاسی، زودتر به دیوارهای انسداد و خط قرمزهای موجود که حکومت ها برقرار کرده اند تصادم می کند و معمولا هزینه های بالاتری هم دارد.

موسوی خوزستانی: گرچه به سوآل بنده، به روشنی پاسخ ندادید با این حال آقای علیجانی عزیز، این مواردی که برشمردید، شاید استقلال جنبش ها را از احزاب سیاسی و به منظور کسب حقوق شان در شرایط انتخابات، مسلم، قطعی و توجیه پذیر جلوه ندهد. یا شاید من منظورتان را متوجه نشدم؟ اصلا بگذارید به این شکل بیان کنم که اگر شخصی که از نظر سندیکایی فعال است تمایل به همکاری با احزاب سیاسی ندارد، بسیار خوب، او آزاد است در این انتخاب (چون انتخاب او، یک انتخاب شخصی است) ولی چنین رفتار و تمایل شخصی، دلیلی بر ابطال اصل قضیه یعنی ضرورت وحدت با احزاب سیاسی نیست، آیا به نظر شما هست؟ و اگر هست، آیا کسانی که این جدایی و افتراق را تبلیغ و تئوریزه می کنند «انحلال طلب» محسوب نمی شوند؟

رضا علیجانی: ببینید آقا جواد، هیچ چیز در حوزه امور اجتماعی، مسلم و قطعی نیست. ولی اگر بپذیریم که درک مکانیکی از تضاد اصلی و تضاد فرعی جوابگوی حل معضلات کنونی ما نیست؛ اگر بپذیریم که نیروهای موجود ـ چه سیاسی و یا مدنی ـ به دلیل آشفتگی و تفرقه ناشی از خشونت های دولتی، قادر به ارائه برنامه ای مشخص و فراگیر نیستند؛ اگر بپذیریم که از نظر استراتژیک، جنبش های خاص هم در اصول کلی و مطالبات کلان مثلا دموکراسی، عدالت، آزادی و… منافعی دارند؛ و بالاخره اگر بپذیریم که بخشی از مطالبات مدنی ـ و حتا سیاسی ـ می تواند در نظم موجود کنونی به دست آید، همه این ها به گمان من، ضرورت استقلال جنبش ها به ویژه جنبش زنان را در شرایط فعلی برای رسیدن به خواسته های حداقلی شان، قابل فهم می کند.

استقلال جنبش ها و فعالان جامعه مدنی این فایده را هم دارد که این جنبش ها می توانند از رویکردهای حداکثری، با تصمیمی آگاهانه و انتخابی آزادانه، امتناع کنند (مثلا در همین شرایط فعلی که دوره دهم انتخابات ریاست جمهوری در پیش است) یعنی این مجال را پیدا می کنند که به جای دنباله روی یا نفی کامل ـ همه یا هیچ ـ حد میانه را به کار بگیرند و مثلا یک فعال مدنی بگوید که من به عنوان یک شهروند ایرانی، نسبت به جریانی که مطالبات خاص مرا اعلام کند و به تحقق آن پایبند باشد به دیده مثبت نگاه می کنم و از او حمایت می کنم. یعنی مطالبات خودش را محور و میزان قرار دهد نه موقعیت و نام و آوازه کسی که کاندیدا شده. این جا است که «مطالبه محوری» به معنی تقلیل خواسته ها و یا نفی جنبش عمومی و سیاسی نیست بلکه راهی پیش می گذارد که همه اقشار و گروه ها اعم از مدنی، سیاسی، و صنفی با توجه به خواسته های شان در فضای عمومی (مثلا در انتخابات) فعال شوند و حقوق خودشان را مطالبه کنند.

این روش، به باور من، باعث افزایش انگیزه حرکت می شود و حتا فعالان منفرد را به تحرک بیشتر وا می دارد. روش مطالبه محوری که برخی از جریانات سیاسی ـ از جمله نیروهای ملی مذهبی ـ در این انتخابات به عنوان رویکرد فعالیت خود مطرح می کنند در واقع پاسخی است به تشتت و کثرت و پراکندگی موجود در میان نیروهای تحول خواه در داخل و خارج از کشور؛ چرا که وقتی شما می بینید که جریانات متنوع نمی توانند بر یک موضوع و برنامه سیاسی کلان و فراگیر ملی به توافق برسند، در نتیجه، راه ممکن و شدنی، پذیرش مطالبات و خواسته های مرحله‌ای (یا به تعبیری مخرج مشترکی از خواسته ها) ی همه اقشار است. مطالباتی که اگر به درستی و به صورت گسترده در سطح جامعه مطرح شود، هیچ کاندیدایی حالا از هر حزب و جناحی که می خواهد باشد، به سادگی نمی تواند از کنار آن بگذرد و نادیده اش بگیرد.

موسوی خوزستانی: بقیه نیروهای ملی مذهبی و نو اندیشان دینی را که اساسا به خواسته های بانوان کشور بی توجه اند فعلا مورد خطاب قرار نمی دهم چون که خود شما هم در مقالاتتان این بی توجهی را برجسته کرده اید و به صراحت مورد انتقاد قرار داده اید اما آقا رضای گرامی در یک قضاوت منصفانه و بدون پیش داوری آیا واقعا قبول داری که توجه و بکارگیری رویکرد «مطالبه محوری»، توسط نیروهای ملی مذهبی، احتمالا ممکن است تحت تاثیر عملکرد موفقیت آمیز جنبش زنان باشد؟ مثلا بانوان ما کمپینی برای الغای قانون سنگسار ، یا برای تغییر قوانین تبعیض آمیز (کمپین یک میلیون امضاء) شکل داده اند که رفتار مطالبه محور بانوان همین حالا بر بسیاری از فعالان جامعه مدنی و حتا بر نگاه سیاسی نیروهای ملی مذهبی هم اثر گذاشته و این روش مدنی را به عنوان روشی موثر و کارآ به نیروهای سیاسی معرفی کرده است؟ چون که تصور می کنم تا قبل از این جریانات، نیروهای سیاسی (لااقل مدافعان اسلام سیاسی) در کشور ـ منجمله نیروهای ملی مذهبی ـ معمولا به این شعار (مطالبه محوری) عنایتی نداشتند یا من نشنیده بودم که چنین شعاری را محور مبارزات خود قرار داده باشند. شاید اگر محور قرار می دادند به تدریج در « اساس فلسفه سیاسی» این نیروها تغییراتی ایجاد می شد. در حالی که شاهد هستیم طی چند ساله ی اخیر، بانوان کوشنده ایرانی، چنین رویکردی را عملا به کار گرفته اند و موفقیت هایی هم داشته اند. همین موفقیت ها ممکن است که «مطالبه محوری» را به عنوان یک راهکار، برجسته کرده باشد.

رضا علیجانی: بله آقا جواد، قطعا همین طور است که شما می گویید و اگر نه در تاسیس، حداقل در تثبیت رویکرد مطالبه محوری، جنبش زنان (و حرکت‌های سندیکایی) در دو سه سال اخیر نقش بسزایی داشته اند و من با شما هم عقیده ام که موفقیت های خوبی هم کسب کرده اند . و اما در ادامه بحث، اگر از زاویه دید یک شهروند ایرانی که فعال سیاسی نیست ولی مثلا در یکی از جنبش های خاص (مدنی یا صنفی) فعال است به موضوع نگاه کنیم تصور می کنم که فضای انتخابات برای چنین شهروندی، مهم و اثرگذار است. شرکت فعال در فضا و فرایند انتخابات برای رفع مشکلات روزمره و کسب خواسته های حداقلی یک شهروند یا گروهی از شهروندان، فارغ از نگرش سیاسی و خط کشی های ایدئولوژیک، به نظرم میسر و مفید است.

موسوی خوزستانی: پرسشی که بلافاصله مطرح می شود در واقع نحوه رسیدن به خواسته هاست، منظورم روش تحقق عملی رویکردی است که خود شما و دیگر نیروهای ملی مذهبی به دنبال آن هستید. اجازه بدهید سوآلم را خیلی روشن و سر راست مطرح بکنم: بهره گیری از فضای انتخابات (آن هم با تشدید خشونت های سیاسی و بسته تر شدن فضا) چگونه و با چه شیوه های عملی وملموس، امکانپذیر می شود؟ منظورم در روندهای حزیی و مصادیق قابل لمس است نه در کلی گویی و شعارهای کلان؟

رضا علیجانی : شاید لازم است که در این جا توضیحی مختصر بدهم و آن این که در یک برخورد کنشگرانه، می‌توان به مسئله انتخابات به صورت مرحله به مرحله برخورد کرد، طرح مطالبات در قدم اول نقدی است به سیاست های جاری دولت و انتقاد به نظم موجود، همچنین وجهی کاملا آگاهی بخش و هشدار دهنده نسبت به نقایص موجود دارد. مثالی بزنم: طرح گسترده تر مطالبات زنان در شرایط انتخابات ریاست جمهوری در سال 1384 و تجمع زنان مقابل دانشگاه تهران در 22 خرداد، اتفاقا همین مختصاتی که عرض کردم (نقد وضع موجود و بردن آگاهی در افکار عمومی در مورد خواسته های بحق زنان) را دارا بود. طرح مطالبات با استفاده از فضای انتخابات، به حل معضل دیگری در جامعه راه می برد یعنی کمک می کند که مشکل تاریخی «عدم گفتگو» در جامعه ما، تا حدودی مرتفع شود چون خودتان می بینید که به واسطه نبود فضای تعامل و گفتگو، نیروها و اقشار مختلف اعم از زنان، کارگران، قومیت ها، اقلیت های مذهبی و نظایر این‌ها، و نیز فعالان حوزه سیاسی و روشنفکری دموکراسی‌خواه، واقعا زبان یکدیگر را آن طور که لازمه ایجاد هم‌سویی و همکاری است، فهم نمی‌کنند. این معضل وقتی فاجعه بارتر می شود که بخواهیم آن را در ارتباط با حاکمیت قرار دهیم. چون که وقتی فضایی برای تعامل و بیان مطالبات و دردها وجود ندارد زمینه برای کژفهمی و ابهام و توطئه اندیشی نسبت به یکدیگر فراهم می‌آید. شما کافی است به مسئله قومیت ها نگاه کنید که متاسفانه چقدر کژفهمی نسبت به خواسته های بحق آنان وجود دارد و تا مرز شایعاتی مبنی بر تجزیه طلب بودن همه آن‌ها هم گسترش یافته است. این سوء برداشت بر اثر نبود فضای گفتگو است.

پس وقتی که به واسطه نبود فضای گفتگو، فضای سوء تفاهم و بدفهمی و عدم اعتماد حاکم می شود زمینه برای غلبه رادیکالیسم و سرکوب و اساسا تندروی (از هر دو طرف: دولت و قومیت ها) فراهم می آید. یعنی حکومت مرکزی می رود به طرف سرکوب، و جنبش های قومی هم ـ البته به طور ذهنی ـ به این نتیجه برسند که امیدی به اصلاح وضع و احقاق حق شان در نظم مستقر وجود ندارد، پس نهایتا باید جدا شوند.

از جمله سوء برداشت های رایج که آن هم بر اثر نبود فضای باز به وجود آمده شایعاتی است که در باره مرفه و از طبقات بالا بودن و تجمل طلبی زنان مبارز و فمینیست می‌گویند در حالی که همه می دانیم اکثر قریب به اتفاق زنان حق خواه ایرانی حتا در خارج از کشور، اتصال طبقاتی آن چنان بالایی ندارند و حتا بسیاری‌شان اتفاقا خیلی ساده‌زیست هستند و از تجملات، دوری می کنند شما حتا در قیافه ظاهری و سادگی لباس و چهره شان هم می توانید این ساده زیستی را به روشنی ببینید. جالب این نکته است که برخی از خانم هایی که خودشان یا شوهرشان در دم و دستگاه های دولتی، صاحب پست و مقام هستند معمولا به این تجملات بهای بسیار می دهند. این جا است که ما می توانیم با استفاده از فضای انتخابات و طرح گسترده تر مطالبات، این شایعات و کژفهمی ها را تاحدودی تصحیح بکنیم و از غلبه یافتن نگرش های توطئه بینی و نفی خشونت آمیز یکدیگر، در حد امکان جلوگیری به عمل آوریم. حداقل در حوزه جامعه و جنبش های مدنی می توانیم به فضای تفاهم و همدلی بین جنبش های مختلف، یاری برسانیم.

پس به نظر می‌رسد «مطالبه محوری» یکی از روش هایی است که در شرایط تاریخی کنونی، مفید است. ضمن آنکه مانع می‌شود نامزدهای انتخاباتی از طرح و تعهد به برنامه‌های مشخص طفره بروند و هیچ وعده روشنی، به هیچ قشر اجتماعی ندهند. دیگر نباید اجازه داد مفاهیم، حرف‌ها و سخنان کلی و کلان (مانند ایران برای همه ایرانیان، آوردن نفت سر سفره مردم و نظایر آن) فضای انتخاباتی را مغشوش کند. باید به دنبال آن بود که به جای این «مفاهیم»، «مصادیق» مشخص مطرح شود. لازمه ایران برای همه ایرانیان، مثلا استیفای حقوق مشخص زنان، معلمان، کارگران، احزاب سیاسی و… است. طرح مطالبات موردی و مصداقی، از یک سو هم، متر و معیار قابل سنجشی برای ارزیابی موفقیت و یا ناکامی، صداقت و وفاداری و یا خلف وعده یک رئیس‌جمهور، پس از انتخابات، هم هست. اما حرف‌ها و شعارهای کلی، بعدا نیز قابل سنجش و نقد نیست.

موسوی خوزستانی: آقای علیجانی عزیز به فرض که فعالان جنبش های جامعه مدنی به ایجاد فضای گفتگو نائل بشوند و مسائل خودشان را به گوش افکار عمومی و مسئولین کشوری هم برسانند در چنین صورتی، این سوآل ـ شاید فرعی ـ هم پیش می آید که در روابط و رفتار و منش خود این فعالان چه تاثیری می تواند برجای بگذارد؟ یعنی چه سودی یا دستاوردی عاید خودشان می شود؟

رضا علیجانی: شما به موضوع ظریفی اشاره کردید، یعنی به تبعات جانبی تر این فرایند، که به باور من از برکت فضای گفتگو، حتما به وجود می آید و آن، در واقع «افزایش مسئولیت فردی و حتا جمعی» در جنبش های قومی و مدنی است چون همان طور که می دانید به میزانی که اقوام یا افراد و شهروندان حق و حقوق به دست می آورند به همان میزان هم مسئولیت باید بپذیرند مثلا یک کارگر در قبال دریافت حقوق صنفی و سندیکایی خود، مسئولیت تولید کردن و انجام درست وظایف شغلی خود را بر عهده دارد. در مورد زنان هم وضع به همین منوال است چرا که وقتی یک زن با اعتقاد عدالت خواهانه برای کسب حقوق برابر و به دست آوردن حق شهروندی اش می جنگد به همان نسبتی که به این حقوق یا به بخشی از این حقوق دست می یابد به همان میزان هم مسئولیت او را افزایش می دهد.

با این توضیحات است که فعالان جنبش های مدنی با استفاده از فضای انتخابات می توانند فضای بسته سیاسی موجود در کشور را تا حدودی دور بزنند و با روش «مطالبه محوری»، پا به عرصه عمومی بگذارند و با طرح شجاعانه مطالبات خود، دستاوردهای فوق الذکر را نه فقط برای تحقق خواسته های مشروع و برحق خود بلکه برای دیگر جنبش ها و حتا برای احزاب سیاسی بسترسازی کنند. حال اگر بخواهم بحث هایم را جمع کنم و نتیجه ای در یک جمله به دست دهم می توانم بگویم که حیف است که فعالان مدنی ایران این فرصت (فضای انتخابات) را برای آگاهی‌بخشی، و حرکت‌های عملی و مشخص برای رهایی‌بخشی، از دست بدهند.