سیمین دانشور “عیال فاضله ” عصر مردان فضل فروش

گفتگوی منصوره شجاعی با هما ناطق-14 دی 1391

مدرسه فمینیستی: نه ! نمی شد که مصمم به انتشار ویژه نامه زنان اهل قلم و ادبیات و سخن باشی و شماره ای را به “سیمین دانشور” اختصاص ندهی که قلم اش هنوز فخر قلم زنان است وکلام ادیبانه اش آوازی است زنانه به لهجه شیرین شیرازی تا که “واسونک “(1)های زنان فارس را به آهنگی دیگر جاودان سازد.

نه! نمی شد که از زنان داستان نویس بگویی واز سیمین دانشورنگویی که “سووشون” اش ازاولین چاپ خود در سال 1348یعنی بیش از چهل سال پیش تا به امروز همچنان خوانندگان بسیاری از اهل ادب وسخن را به خود جذب می کند و هنوز تجدید چاپ می شود. و مجموعه داستان های او چون ” آتش خاموش” ، شهری چون بهشت” ، ” به کی سلام کنم” و رمان دیگرش ” جزیره سرگردانی” همچنان بحث ها و نقدهای زیادی را به دنبال دارد.

نه! نمی شد که در اولین دوره جایزه ادبیات داستانی زنان ، گوش به سخنان رایج و گلایه های سطحی از این دست دهیم که… ادبیات زنانه چیز دیگری است و این همانی نیست که دانشور بدان مشغول بوده است.. ویا حتی تاآنجا پیش روند که …. آنچه هم بود از برکت مردی چون جلال آل احمد بود(!!) ….آن زمان نیز گوش ندادیم و کارخویش پی گرفتیم . پس به سال 1387 در اولین دوره جایزه ادبیات داستانی زنان “کتابخانه صدیقه دولت آبادی” با نام او آغاز کردیم تا بدان آستان از نسل های بعدی زنان داستان نویس تجلیل شود.

پس راه گوش به گلایه هایی که اینجا و آنجا می شنیدیم خوب بستیم وبه ناشنیدنی عمدی، کار خویش پی گرفتیم. گلایه ها بدین قراربود و هست که درحصرو حدود تنگ سانسور و درغیبت قلم های تیزمانده درحصار ، چه می خواهید بنویسید که از سخن آزادی خوش تر افتد ؟؟..

و ما که خود هیچ گاه خوش تر از سخن آزادی نیافتیم ،بالاخص به ادبیات روی آوردیم که حتم ، هنر سخن گفتن زیرتیغ تاریخ بوده و هست . خوش تر آنگاه که از ادبیات زنان سخن بگویی…

باری، نوشتیم و گفتیم و شد…که ادیبانه سخن گفتن میراث شهرزاد قصه گوی مان بوده که از چکاچاک تیغ تاریخ مردان به هزارو یک شب به چنگ اش آورده ایم .

هرچند از سیمین دانشور بگوییم که در سووشون اش از ” زری”(2) گفت که درنبود مردان خاندان خویش از شوهر و پسر و برادرشوهر و….بیهوش و یخ زده واززبان افتاده به عزای مردش از حال و نا رفت….لیک هشدار ! که درنهایت توانی دوباره یافت و برخاست و آن کرد که باید می کرد…و “جلال” اش کجا بود آن موقع ؟؟

القصه ، سراغ زنانی رفتیم که از دور ونزدیک آشنای او وآشنای قلم اش بودند و پای سخن شان نشستیم . خوش آن هنگام که زنان از ادبیاتِ زنان بگویند که قند مکرر نصیب مخاطب می سازد وچه شیرین آن ساعت که “هما ناطق” درگوشه ای از” پاریس” رویایی از سیمین دانشور بگوید….

” این زن هیچوقت مثل شوهرش نبود…. تفاوت شان زمین تا آسمان بود ….البته دعوایی با “جلال” نداشت مقابل اش جبهه گیری هم نمی کرد….اما کاری به کارش نداشت …. سیمین ادیب بود و جلال سیاسی …. بی ربط بودند ….”

خسته بود و گفت که پانزده سالی است در پی تحقیقی درباره مشروطه به اسناد و مدارکی و شواهدنوین دست یافته که ذهن و زبان خویش را مگربه سخن با آن باز نخواهد کرد ….یاد آوری کردم که هرچند فقط به مشروطه سرگرم است اما از اولین زنان مورخی است که با کارنامه ای درخشان در باب تاریخ قاجار و دوران مشروطه در حوزه های اجتماعی زنان نیزقلم زده و خیلی پیش از این ها در سال 1347 در مجله آرش دردفاع ازنقش های تحمیلی جامعه به زنان از “سیمون دوبوار” نقل کرده است(3) …خلاصه کوتاه که نیامدم هیچ ، پافشاری هم کردم که بیشتر از زبان او بشنوم که از سیمین ادیب ، سیمین رفیق یا هرسیمین دیگری که میخواهد بگویداما سخن بگوید و خاموش نماند. پس چنین گفت :

” سیمین لطیف بود نوعی لطافت طبع و صداقتی کودکانه داشت…در هیاهوی سیاسی کاری های جلال و جریان نیروی سوم و داستان هایش با خلیل ملکی ، سیمین کاری به این کارها نداشت آرام آرام تحصیل می کرد ، دانشگاه می رفت.ترجمه می کرد. داستان می نوشت. بعدها استاد شد تدریس می کرد یک خانمی بود برای خودش ما احترام خاصی برای او قائل بودیم…..هوشمند بود ، دروغ گو نبود به سیاست کاری نداشت … آرام می آمد ودر جمع می نشست وبا همه مهربانی می کردربطی به کارهای هم نداشتند ” …

هما خانم با کمالات ، کلام ناطقه خویش را به طبع لطیف سیمین دانشور نشانه گرفت و من نیز فرصت غنیمت شمردم و از عشق و مهرورزی این زوج ” بی ربط” بیشتر پرس و جو کردم .که به راستی او از این عشق چه به یاد دارد ؟

” خب خیلی همدیگر را دوست داشتند ، ازبس که این سیمین لطیف بود،مهربان بود ، دانشمند و باسواد هم که بود ، خب جلال خیلی عاشق اش بودخب معلومه باید هم می بود ، بچه هم نداشتند و سیمین مهربان وبی نهایت لطیف و سخن دان بود فقط به کسب دانش وادب مشغول بود و به عشق و عاشقی شوهرش که خیلی همدیگر را دوست داشتند.خب جلال خودش هم می دانست همیشه با افتخار جلو همه به او می گفت ” عیال فاضله” … اما سیمین هیچوقت مغرور نمی شد. از اینکه این همه مورد توجه بود اصلا مغرور نمی شد. بعد هم اصولا درباره سیاست و مسائلی که آن موقع خیلی باب بود با هم حرف نمی زدند ، حتی با اینکه می دانست حرفهای آل احمد درست نیست . اما هیچوقت درباره سیاست باهم حرف نمی زدند . خیلی از کارها ی اورا قبول نداشت اما هیچوقت سیمین کسی را مسخره نمی کرد خوب گوش می کرد و ساکت کار خودش را می کرد…ما برای او احترام خاصی قائل بودیم “….

یک زن ، یک ادیب، یک قصه نویس ، یک استاد همیشه حاضر در جمع و خاموش درهاله ای از سکوتی اختیاری در کنار همسرش که می گویند هیچ متنی را بدون تایید این “عیال فاضله ” منتشر نمی کرده . این نکته اولین بار اززبان استاد جمال زاده درباره سیمین لطیف و سخن دان شنیده شد که ” هم فهمش و هم قلمش بهتر از شوهرش است.” و بعدها دیگران نیز به گونه هایی دیگر مهر تایید بر این مصداق واقعی ملوک الکلامِ ادبیات داستانی ایران زدند.ولی هما ناطق تنها از سکوت او در محافل می گوید آخر چرا ؟….

” از بس خانم بود ،ازبس با سواد بود به جلال ربطی نداشت سکوت می کرد که با شوهرش درگیر نشود.می فهمید که جلال درست نمیگه اصلا اون شاگرد خلیل ملکی بود اما سیمین برای خودش یک استاد مستقل بود کارخودش را میکرد. ادبیات کارش بود وخیلی هم خوب کارش را بلد بود. خوش به سعادت جلال اگرکه او کارهایش را می خواند…. بعد از فوت جلال باز هم به خانه ما رفت و آمد داشت ما افتخارمی کردیم که دوست ما بود ولی هیچ وقت از سیاست حرفی نمی زدیم…”

کم کم با اندوه خداحافظی های بی بازگشت از “دهه چهل” دور می شویم جلال دیگر نیست اما هماناطق از آمد و شد سیمین دانشور به میهمانی های خانوادگی کم و بیش سخن می گوید . کم کم دهه پنجاه را به انقلاب می رسانیم و هماناطق از نبودن سیمین دانشور می گوید. …و خیلی های دیگر هم نبودند انگار همه گم شده بودند درپی یافتن یک چیز که یافت می نشد و هنوزدرپی آنند و مانیز در پی آنیم هنوز…

” اصلافکرنمی کنم و یادم نمیاد که سیمین توی تظاهرات انقلاب آمده باشد …اصولاهمیشه وقتی همه تند می شدند او آرام تر می شد …. مهمانی های خانوادگی هم دیگر خیلی زیاد نبود. البته مراواداتی داشتیم اما آن محافل را من زیاد یادم نیست از آقای” پاکدامن” بپرسید او بیشتر می داند … من مدتی ازش بی خبر بودم…”

خبررا درآن روزها اما از روزنامه “کیهان” گرفتیم که درتاریخ 19 اسفند 1357پس از راهپیمایی زنان دراعتراض به حجاب اجباری از قول سیمین دانشور نوشته بود که او مسئله حجاب را فرعی می داند و حل این مسئله را منوط به حل مسائل مهم تر در میهن دانسته است. آری خبررا آن روزها از ” کیهان ” می گرفتیم که در تاریخ 21اسفند 1357 این بار از قول هما ناطق نوشته بود که گفته است اگر نظام شاهنشاهی برگردانده نشود عیبی ندارد روسری هم سر می کنیم فقط به نام ما توطئه نشود.

” خانم شجاعی من از شما خواهش می کنم بنویسید ما غلط کردیم این حرف رادرباره زنان زدیم “

زبانم کوتاه استاد !

” اصلا بنویسید خاک برسرمن که این را گفتم “

اختیار دارید استاد ! این حرف ها را نزنید !

“… آره دیگه …انگار ساواک هم همون موقع یک چیزهایی نوشت و پخش کرد که این هما ناطق و سیمین دانشور توی زیرزمین کیهان یا زیرزمین دانشکده ادبیات انگار گفته بودکه گفتگوی خصوصی داشتند یادم نیست … اما هرچه که بود و نبود شما این را بنویسد که من خیلی بی جا کردم که این حرف را زدم . اصلا مابه زنها خیانت کردیم ، شما باید ما را محاکمه کنید خواهش می کنم بنویسید که من خودم از شما میخواهم که مرا محاکمه کنید”…

نگویید استاد ! این تکلیف به دوش من ننهید ! قاضی عادل ابتدا در پی محاکمه خویش بر می آید. ما کجا و محاکمه شمایان کجا و محکمه عدل و قضاوت کجا ؟

یادتان که نرفته است استاد! همان وقت، قضاوت را برزنان حرام کردند ! و من یک زن هستم!

آری، قضاوت را برزنان حرام کردند اما انصاف را نمی توان از جوهره قلمی که از آزادی واستقلال می نویسد ستاند.و نیز نمی توان از این سخن درگذشت که هما ناطق ، دوست و معاشر سیمین دانشورسالهاست که درحوزه ای دیگر با موضوع تاریخ کار می کند وهرچند از نزدیکان و همکاران مردانی چون ناصر پاکدامن و فریدون آدمیت بود لیکن مهر مستقل نام اش بر کاری سترگ مانده است . از دانش تاریخی هما ناطق کمابیش همان شنیده ایم که از دانش ادبی سیمین دانشورمی شنویم. ازپچپچه های تنگ نظرانه ” جای پای مردانه” در آثار این دو زن نیزکم نشنیده ایم وهردو آنجا که بایسته ، پاسخی در خورداده اند و بیش از آن اش را نیزچونان ” ملامتیان” به ناشنیدن حواله داده اند! ماندگاری هردوشان آرزوی جمله زنان ایرانی است…

پانویس:

1 – “واسونک” به ترانه های عامیانه استان فارس و مشخصا شیراز می گویند که توسط زنان به مناسبت های مختلف خوانده می شود.
2 – “زری” نام شخصیت اصلی رمان سووشون است.
3 – هما ناطق در سال 1347 ،مقاله ای تحت عنوان “عقب ماندگی و انحطاط زن ایرانی” در مجله آرش نوشت . این مقاله جوابی نقادانه به یادداشتی از “هوشنگ وزیری” درباره زنان ایران بود که در همان دوران در “مجله فردوسی” به چاپ رسیده بود. وی درنقد وتحلیل رویکرد نادرست وزیری نسبت به زنان ، از کتاب جنس دوم سیمون دوبوار فاکت می آورد و ضمنا گناه این عقب ماندگی و انحطاط را تا حد بسیاری به گردن نگاه مردانه جامعه در تحمیل نقش های عروسکی نسبت به زنان می داند.