دایره بسته ی نشر، پژوهش و روزنامه نگاری در حوزه زنان / گزارش و عکس: حمیده آرامش

14 دی 1391

مدرسه فمینیستی: سمینار «پژوهش زنان» روز 6 دی ماه 1391، ساعت یک و نیم بعدازظهر در «خانه اندیشمندان علوم انسانی» برگزار شد. در این سمینار که یکی از پانل های مجموعه «همایش ملی پژوهش های اجتماعی و فرهنگی» بود، شهلا اعزازی، شهلا لاهیجی، نیره توکلی و آمنه شیرافکن به سخنرانی پرداختند. در این نشست، سخنرانان مشکلات گسترده در نشر و پژوهش در حوزه زنان، و نیز مشکلات زنان روزنامه نگار و… را مورد نقد و بررسی قرار دادند.

شهلا لاهیجی: دایره بسته در حوزه نشر و تولید آثار مربوط به زنان

سمینار «پژوهش زنان» با سخنان شهلا لاهیجی، مدیر انتشارات روشنگران و مطالعات زنان که یکی از اولین زنان ناشر در ایران است که حدود 30 سال در حوزه چاپ آثار و تولیدات مربوط به مسائل زنان فعالیت می کند، آغاز شد . موضوع سخنان شهلا لاهیجی «جایگاه فرهنگی زنان در زمان حال» بود. وی سخنان خود را با بیان این مطلب که همیشه یکی از موضوعات مهم کتب چاپی نشر روشنگران، موضوعات مربوط به زنان بوده، آغاز کرد. سپس علت فعالیت خود را در حوزه زنان این دانست که در فضای مغشوش بعد از انقلاب 57، زنان اولین قربانیان انقلاب بودند. او در ادامه گفت: «من همیشه فکر می کردم چرا این بلاها بر سر خانمها آمد و چرا زنان ایران بسیاری از حقوق خود را از دست دادند، از این رو فکر می کردم تنها راه مقابله با این بی عدالتی ها، آگاه کردن زنان نسبت به حقوق از دست رفته شان است».

شهلا لاهیجی در ادامه گفت: «اوایل انقلاب در آن فضای پرتنش، که گوش شنوایی برای طرح مسائل زنان وجود نداشت، و بعد از چند سال هم که گوش شنوا پیدا شد، قلم ها را شکستند. بسیاری از کتابها هستند که وزارت ارشاد اجازه چاپ آنها را نمی دهد بدون اینکه هیچ دلیل قانع کننده قانونی ارائه کند یا اینکه مثلا استناد کند به مغایرت کتاب با فلان بند مصوب شورای انقلاب فرهنگی! بخصوص در کتب مربوط به مطالعات زنان این سختگیری ها خیلی بیشتر است.» لاهیجی سپس در ادامه سخنانش افزود: «همین الان 30 کتاب از موسسه من اجازه ی نشر نگرفته اند که 5 تا از آنها مربوط به مسائل زنان است، این درحالی است که همین کتاب هایی که اجازه نشر نگرفته اند کوچکترین موضع سیاسی یا رنگ و بویی از مخالفت در خود ندارند… از همین رو به نظر می رسد علت این موضع گیری ها و عدم اجازه نشر به چنین کتاب هایی در حوزه زنان، این است که زنان در چند سال اخیر، قدم های بسیار بزرگی برای پیشرفت برداشته اند و طبیعی است که مطالباتشان هم بیشتر شده و رنگ و بوی جدیدی گرفته .از این رو یکی از مشکلات بزرگ در زمینه پژوهش زنان مشکل نشر و چاپ آنهاست. در این میان به نظر می رسد برای مسئولان وزارت ارشاد، فرقی هم نمی کند چه کسی نویسنده این کتاب ها باشد، چون می بینیم که در حوزه زنان سخت گیری های زیادی در برابر هر نویسنده ای که در این رابطه بنویسد وجود دارد.»

شهلا لاهیجی در ادامه به ابهام در انتشار کتاب های زنان اشاره کرد و گفت: بسیاری از ناشران این را می دانند که به این کتاب ها، اجازه چاپ داده نخواهد شد و بدین ترتیب مسائل مربوط به زنان در یک دایره شوربختی گرفتار شده است که پایانی هم برای آن متصور نیست. چراکه با نبود اجازه چاپ و بیان آزادنه افکار، امکان انتقاد از آنچه که بیان می شود نیز وجود نخواهد داشت.

شهلا اعزازی: آثار منتشر شده در حوزه زنان، پرحجم اما کم مایه

سخنران بعدی این سمینار شهلا اعزازی، جامعه شناس و مدیر گروه مطالعات زنان انجمن جامعه شناسی بود. شهلا اعزازی که موضوع سخنرانی اش «نقد و داوری کتب منتشر شده در حوزه مطالعات زنان» بود، در ابتدا سخنان خود تذکر داد که تاکید و تمرکز صحبت هایش روی نواقص نشریات و کتب مربوط به زنان است وگرنه کتابهای خوبی با موضوعات خوب هم منتشر شده است .وی در ادامه سخنان خود گفت: «هر سال حدود 60 تا 70 عنوان کتاب در حوزۀ مربوط به زنان منتشر می شود که بررسی های انجام شده در مورد این کتاب ها با معیارهای زیر انجام گرفته است: «اول این که آگاهی دهنده باشند. دوم از این جهت که چه مقدار نو آوری و یا طرح مشکلات جدید یا ارائه راه حلهای نو برای رفع مشکلات در آنها وجود دارد. سومین معیار بررسی نیز از نظر نحوه نگارش، ویرایش، شکل ظاهری کتاب، و بالاخره میزان و نوع منابع مورد استفاده در تدوین کتب بوده است».

وی در ادامه گفت: «مهمترین مشکلی که در زمینه بررسی کتاب های منتشر شده در زمینه مسائل زنان وجود دارد این است که برای نقد و بررسی کتاب های تازه منتشر شده، معمولا ما قادر نبوده ایم که حدود 10 تا 15 عنوان از این کتابها را در بازار نشر پیدا کنیم و در واقع آنها قابل دسترسی نبوده اند.»؛ و ادامه داد که : «میزان فراوانی انتشار کتابها را از نظر موضوعی می توان به پنج دسته تقسیم بندی کرد: 1 – کتب تاریخی: که از زمان هخامنشیان شروع می شود اما بیشتر بر روی دوره قاجار تکیه دارند. این نوع کتابها گاهی واقعا بی ارزش هستند مثلا نویسنده آمده نقش زنان در تاریخ جهان را در 120 صفحه نوشته! 2 – کتب ادبی: که بیشتر به بررسی تصویر زنان در آثار نویسندگان گذشته بخصوص شعرایی مانند مولانا و فردوسی در شاهنامه پرداخته است یا مثلا بررسی کرده که در کتب مشاهیر ادبی چند خطی درباره زنان نوشته شده است . 3 – کتب مذهبی: که متاسفانه اغلب این گروه از کتاب ها تکرار مکرارت هستند بدون هیچ نو آوری یا حرف تازه ای . 4 – کتبی با موضوعات پراکنده که خیلی هم کم هستند مثل مشارکت زنان در امور سیاسی یا بحث طلاق و… 5 – پایان نامه ها: که در واقع این کتاب ها پایان نامه هایی هستند که دفاع شده اند و نمره خوب گرفته اند و بعدها تبدیل به کتاب شده اند یا کارهای تحقیقاتی هستند که بعد به صورت کتاب در آمده اند. البته لازم به ذکر است که در این مورد نوشته های دانشجویان از نظر نوع نگارش و رعایت قواعد آیین نگارش معمولا بهتر از کارهای تحقیقاتی برخی از اساتید هستند. اما اشکالات این کارهای تحقیقی این است که معمولا موضوعات بی ارزشی را مورد مطالعه قرار میدهند مثلا تاثیر میزان سواد زنان در مصرف کالاهای فرهنگی… خب این امر بدیهی است که هر چه سطح سواد کمتر باشد مصرف کالاهای فرهنگی کمتر خواهد بود و چنین موضوعات بدیهی به نظر می رسد که نیاز به صرف وقت و هزینه برای تحقیق و انتشار ندارد.»

شهلا اعزازی در ادامه، مشکلات پژوهش در زمینه زنان را چنین جمع بندی کرد: «در حوزه نشر و پژوهش زنان، مشکلات ما به طور خلاصه چنین هستند :عدم دسترسی، سطحی بودن موضوعات، کتاب سازی، تکراری بودن موضوعات آنقدر که هیچ مطلب تازه ای نداشتند . انتشار پایان نامه ها بدون ایجاد تغییرات مناسب برای انتشار آنها در قالب کتاب. و از همه مهمتر ایجاد محدویت و سانسور در زمینه نشریات زنان است .مثلا ما می خواستیم کتابی چاپ کنیم با موضع ختنه دختران و اینکه 97 درصد دختران در بوکان و ارومان متاسفانه ختنه می شوند اما به ما اجازه چاپ ندادند. وقتی من به آقایی که در این زمینه مسئول بود گفتم آیا شما خودت دوست داری دخترت ختنه بشه جواب داد که نه! گفتم خب پس چرا نمی گذاری این کتاب چاپ شود؟ اما او به من گفت من می دانم، ولی شما نباید راجع به این موضوع صحبت کنید ».

شهلا اعزازی در انتهای سخنان خود افزود: «در مجموع هر ساله از تعداد کتاب های مفید در زمینه مطالعات زنان کاسته می شود و چاپ کتاب هایی با محتوای نه چندان تأثیرگذار و آگاهی دهنده افزایش می یابد. این درحالی است که مسائل و مشکلات زنان در سال های اخیر به یکی از حوزه های مهم در پژوهش ها و تحقیقات اجتماعی تبدیل شده است.»

نیره توکلی: زنان غیرفارسی نویس موفق تر از همتایان مرد خود هستند

سخنران بعدی این نشست، نیره توکلی، جامعه شناس و پژوهشگر مسائل زنان بود. وی صحبت هایش را با ذکر این نکته شروع کرد که معمولا مسائل مربوط به مردان مسئله کل بشریت بحساب می آید، برای نمونه وقتی میگویند جوانان، منظور مردان جوان هستند مگر اینکه کلمه ای افزوده شود که معلوم کند زنان جوان هم مورد خطاب هستند .یا وقتی هم در مورد زنان صحبت می شود از «مردانگی» آن زنان سخن می گویند، مثلا در مترو جمله ای را دیدم که نوشته بود تقدیم به همسران شهید که از هر مردی مردترند . در واقع در این جا وقتی می خواهند از یک زن خیلی تعریف کنند می گویند فلانی مرد است و مردانگی دارد .ولی در مورد آقایان اینطور نیست مثلا اگر یک آقای خیلی مهربان و عاطفی باشد نمی گویند آن مرد، زنانگی دارد، و در مقام تعریف به مردی نمی گویند تو زنی یا تو شیر زنی».

نیره توکلی سپس سخنان خود را در پاسخ به این سوال که «آیا زنان ایرانی غیر فارسی نویس موفق هستند یا مردان ایرانی غیر فارسی نویس؟ و چرا؟» سازمان داد. وی در پاسخ به این پرسش کلیدی بحث اش گفت: «زنان در مجموع نسبت به مردان در زمینه نوشتن کتابها به زبانی غیر از زبان مادری موفق ترند». او علت موفقیت زنان را در این حوزه چنین بیان کرد: «اول اینکه تعداد نویسندگان غیر فارسی نویس زن از مردان بیشتر است. و شاید دلیل دیگرش هم این باشد که معمولا زنان خیلی سریعتر و بهتر با شرایط و محیط جدید انس می گیرند و ظرفیت تطابق فرهنگی زنان با محیط جدید، از مردان خیلی بیشتر است». وی علت دیگر این مسئله را چنین بیان کرد: «شاید یکی دیگر از علت های این مسئله این باشد که گفته می شود زنان استعداد زبان آموزی شان بیشتر از مردان است که البته برخی روانشناسان این قضییه را رد می کنند و می گویند علتش این است که نیمکره چپ مغز که مخصوص زبان آموزی است در زنان فعالتر از مردان است . دلیل دیگر نیز شاید این باشد که معمولا در مهاجرت های خانوادگی، زنان کم سن تر از مردان هستند و این خود تاثیر زیادی در میزان یادگیری زبان دارد. و دلیل دیگر هم سختکوشی بیشتر زنان نسبت به مردان در امور روزمره است. یک مادر برای رفع نیاز فرزندانش از نظر تحصیلی، تغذیه و بهداشت ناچار است که زبان بومی را فرا بگیرد و همین کمک می کند که زنان زودتر زبان غیرمادری را در محیط جدید فرا بگیرند. اما مهمترین عامل موفقیت زنان در این حوزه این است که آنها پست مدرن تر از مردان می نویسند و تکیه بر جزییات دارند که برای عامه مردم در زندگی روزمره قابل درک است. چرا که مردم نسبت به امور کلی و آینده دور، علاقه ای ندارند و همین باعث می شود که نوشته زنان برای عامه مردم قابل پذیرش تر و جذاب تر باشد. و در نهایت دلیل موفقیت دیگر زنان در این حوزه آن است که زنان ساده و روان تر می نویسند و از لفاظی و زبان فاخر، معمولا فاصله می گیرند ».

آمنه شیرافکن: مهم ترین معضل زنان خبرنگار، وضعیت پوشش آنان است

سخنران بعدی این نشست، آمنه شیر افکن، روزنامه نگار و فعال جنبش زنان بود. او سخنرانی اش را با موضوع «فرو کاستن سوژه خبرنگار به ابژه ی زن خبرنگار» سازمان داد و در مورد چالش های پیش روی خبر نگاران زن صحبت کرد.

آمنه شیرافکن گفت: «به نظرم اولین و مهمترین چالش پیش روی خبرنگاران زن، وضع پوشش آنان است که مشکلات زیادی را برای آنان ایجاد می کند .مثلا در روزنامه همشهری یک نفر مسئول گذاشته اند که به زنان خبرنگار راجع به پوشش شان تذکر بدهد. یا مثلا در مجلس یکی از نمایندگان زن، پیشنهاد اجبار چادر را برای زنان خبرنگار داده بود .مشکل دیگر زنان خبرنگار، سهولت برچسب زدن به آنان، در هنگام ارتباط گیری با مدیران یا مسئولان رده بالاست. از این رو مردان خبرنگار راحت می توانند با مسئولان که اغلب مرد هستند ارتباط بگیرند و صمیمانه تر مصاحبه کنند، حتی در خارج از محل کار مثلا در یک کافی شاپ».

وی در ادامه گفت: «چالش دیگر پیش روی زنان خبرنگار وجود تبعیضهای جنسیتی در محیط کارشان است، زیرا غالبا موضوعات و موقعیت های بهتر و جذاب تر را به مردان خبرنگار پیشنهاد می کنند تا همتایان زن شان.»

این نشست در نهایت در با جمع بندی دکتر دولت آبادی در ساعت 3 و نیم بعد از ظهر به اتمام رسید.