چگونه شهری را برای زنان طراحی کنیم

کلر فورمن / ترجمه آذین رباطی-25 دی 1392

مدرسه فمینیستی: در سال 1999، مقامات رسمی وین، اطریش، از ساکنان منطقه نه شهری پرسیدند چقدر و چرا از حمل و نقل عمومی استفاده می­کنند. اورسولا بائر یکی از مسئولین این تحقیق می­گوید: “اکثر مردان پرسشنامه را در کمتر از 5 دقیقه پر کردند ولی زنان همچنان به نوشتن ادامه می­دادند.» بیشتر مردان گزارش دادند که دو بار در روز صبح ها برای سر کار رفتن و شب ها برای برگشت از خودرو یا حمل و نقل عمومی استفاده می­کنند. اما زنان به هزاران دلیل بیشتر از پیاده­رو­ها، اتوبوس، خطوط مترو و تراموای شهری استفاده می کنند.

بائر می گوید: «زنان الگو های متنوع تری برای آمد و شد دارند. آن­ها چیزهایی از این قبیل نوشته بودند: برخی از صبح ها بچه ها را به دکتر می برم و قبل از اینکه سر کار بروم آنها را به مدرسه می رسانم. سپس، به مادرم در خرید کمک می کنم و با مترو بچه ها را به خانه بر می گردانم.»

زنان بیشتر از مردان از حمل و نقل عمومی استفاده می­کردند و بیشتر از آنان نیز پیاده روی می کردند. آن­ها همچنین وقت خود را بین کار و تعهدات خانوادگی همچون مراقبت از کودکان و والدین سالخورده تقسیم می­کردند. با چنین تشخیصی، کارشناسان برنامه ریزی شهری برای بهبود وضعیت پیاده روها و دسترسی آسان تر برای زنان به حمل و نقل عمومی برنامه ریزی کردند.

پیاده رویی در منطقه نه وین برای دسترسی آسان تر زنان و دیگر گروه های اجتماعی

به منظور آن که پیاده روی برای زنان در شب امن تر شود، روشنایی بیشتری افزوده شد و از طرفی پیاده روها پهن تر شدند تا افراد پیاده بتوانند از کوچه های تنگ عبور کنند. یک راه پله بزرگ با یک سطح شیب دار در میان آن در نزدیکی تقاطع بزرگ خیابان ها نصب شد تا عبور برای افرادی که کالسکه همراه دارند و یا آن­ها که از واکر یا صندلی چرخدار استفاده می کنند آسان تر شود.

تصمیم گیری در مورد چگونگی استفاده مردان و زنان از حمل و نقل عمومی، کورکورانه و بدون هدف نبود، بلکه بخشی از پروژه ای بود که با هدف در نظر گرفتن جنسیت در سیاست های عمومی طرح ریزی شده بود. در وین، این پروژه، جریان سازی جنسیتی[1] نام گرفت.

جریان سازی جنسیتی از اوائل دهه نود در پایتخت اطریش اجرا شد. در عمل، این بدان معناست که متولیان شهری قوانین و مقرراتی را بوجود آورند که به طور یکسان به نفع زن و مرد باشد. هدف ایجاد دسترسی برابر برای زنان و مردان به منابع شهری است. مقامات تا امروز همگی بر این اعتقاد هستند که این طرح عملی بوده است.
وین جریان سازی جنسیتی را در بخش هایی از مدیریت شهری، شامل سیاست های تحصیلی و سلامت اعمال کرده است. ولی هیچ جا به اندازه برنامه ریزی شهری موثر نبوده است. بیش از 60 پروژه آزمایشی تا به حال به اجرا درآمده است. در اندازه و مقیاس این افزایش پروژه ها، جریان سازی جنسیتی به اجباری بدل شده تا به معنای واقعی کلمه شهر را دوباره شکل دهد.

برنامه ریزان شهری، جریان سازی جنسیتی و طراحی شهری را برای بیش از دو دهه با یکدیگر درآمیخته­اند. بدین ترتیب قبل از انجام هر پروژه شهری؛ داده ها برای تخمین اینکه چگونه گروه­های مختلف مردم از فضای عمومی استفاده می کنند، گرد­آوری می­شود.
«اوا کیل» که در اتخاذ سیاست جریان سازی جنسیتی در برنامه ریزی شهری وین نقش کلیدی داشته و اکنون در گروه برنامه ریزی شهری کار می کند، می گوید: “پرسش های بسیاری در برابر برنامه ریزی شهری وجود دارد که باید پرسیده شود. مثلا باید بدانید چه تعداد افراد و چه کسی از فضا استفاده می­کند، و هدف آن­ها چیست. وقتی الگوی استفاده از فضای عمومی را تحلیل کردید، شروع می­کنید به تعریف نیاز­ها و علایق افرادی که از آن استفاده می­کنند. برنامه ریزی باید پاسخگوی این نیاز ها باشد.”

جریان سازی زمانی در وین در سال 1991 به وجود آمد که «کیل» و گروهی از برنامه ریزان شهری نمایشگاه عکسی را با عنوان “چه کسی مالک فضای عمومی است- زندگی روزمره زنان در شهر” برپا کردند. عکس های این نمایشگاه، زندگی روزمره گروه های مختلف زنان را در پایتخت اطریش نشان می داد. هر زن مسیر متفاوتی را در شهر ردیابی می­کرد. ولی تصاویر روشن ساخت که ایمنی و آسانی تردد اولویت همگی آن­ها محسوب می­شود.
این نمایشگاه، سبب ساز موج رسانه­ای گسترده ای شد. کیل می­گوید: “روزنامه ها، رادیو و تلویزیون همگی موضوع را پوشش دادند و 4000 نفر آن از نماییشگاه دیدن کردند. آن زمان موضوع کاملا جدید بود، ولی سیاستمداران به سرعت دریافتند که این موضوع مورد علاقه مردم است و تصمیم گرفتند از آن حمایت کنند.”

پس از آن، فورا سازمان «سیتی گرین» (شهر سبز) یک سری پروژه های آزمایشی برای جریان سازی جنسیتی در برنامه ریزی شهری را آغاز کرد. یکی از اولین پروژه هایی که انجام شد، ایجاد مجتمع آپارتمانی بود که در ناحیه 21 شهری برای زنان و توسط آنها طراحی شده بود. در سال 1993، این سازمان، مسابقه ای برای طراحی این مجتمع آپارتمانی برگزار کرد که «شهر- کار-زنان»[2] نامیده شد.

یکی از مجتمع های «شهر – کار – زنان»

ایده خلق خانه ای بود که زندگی را برای زنان آسان­تر کند. ولی واقعا چه منظوری داشتند؟ نظر سنجی که توسط «استتیستیک استریا» (دفتر آمار ملی اطریش) انجام شد، نشان داد که زنان زمان بیشتری از مردان را در روز برای کارهای خانه و مراقبت از کودکان می گذرانند. «شهر- کار – زنان» با توجه به این ایده مطرح شده بود که شامل یک سری از ساختمان­هایی است که دور تا دورشان حیاط است. بخش های مدور و سبز در حیاط وجود دارد که اجازه می­دهد والدین و کودکان زمان خود را در فضای بیرون از خانه و بدون اینکه مجبور باشند جای دوری بروند بگذرانند. مجتع دارای مهد کودک، داروخانه و مطب پزشکان است. همچنین به حمل و نقل عمومی نزدیک است و بنابراین رفت و آمد به مدرسه و محل کار را برای زنان آسان تر می کند.

مهدکودک در مجتمع «شهر – کار – زنان»

«کیل» می گوید: “آنچه پروژه را منحصر به فرد می کرد این بود که اول با استفاده از فضا و سپس با نگرشی بر راه حل های فنی، به نیاز افراد دست می­یافتیم. این درحالی است که اغلب ما می بینیم که برعکس است، یعنی راه حل های فنی یا زیبایی شناسی نتیجه نهایی را مشخص می کند و نه نیاز افراد و ساکنان آن.”
به دنبال تکمیل پروژه «شهر- کار- زنان» و ساخت این مجتمع ها، مقامات شهری توجه خود را به شبکه پارک های عمومی وین معطوف کردند و ترتیب مطالعه­ای را دادند که ببینند چگونه زنان و مردان از فضای پارک استفاده می کنند. آنچه دریافتند شگفت آور بود.

مطالعه ای که از سال 1996 تا 1997 انجام شد، نشان داد که پس از نه سالگی تعداد دختران در پارک های عمومی به طور چشمگیری کاهش می­یابد، در حالی که تعداد پسران ثابت می­ماند. محققین دریافتند که دختران کمتر از پسران سیستم تهاجمی دارند. و از این رو اگر دخترها و پسرها برای دستیابی به فضای پارک دست به رقابت بزنند، به احتمال زیاد پسرها برنده خواهند شد. برنامه ریزان شهری می­خواستند ببینند که اگر خودشان فضای پارک را تغییر دهند آیا می­توانند این روند را معکوس سازند. در سال 1999 مقامات شهری شروع به طراحی دوباره دو پارک در منطقه پنج وین کردند. پیاده­روها برای اینکه پارک ها قابل دسترس­تر شوند به پارک ها افزوده شدند و زمین های والیبال و بدمینتون برای فعالیت­های بیشتر طراحی شدند. محوطه سازی برای تقسیم سطوح بزرگ و باز به فضا­های نیمه محصور تغییر یافت. تقریبا بلافاصله، مقامات شهری متوجه تغییراتی شدند. گروه­های گوناگون مردم – دخترها و پسرها – به طور مساوی شروع به استفاده از پارک کردند.
در سال 2008، برنامه انسان دوستانه سازمان ملل، راهبرد برنامه ریزی شهری وین را به عنوان یکی از بهترین عملکردهای بهبود محیط زیست شهری اعلام کرد، پروژه طراحی دوباره پارک وین، همراه با ایجاد جریان سازی جنسیتی در منطقه آزمایشی، کاندیدای جایزه خدمات عمومی سازمان ملل، و نشان افتخار برای تشخیص توسعه مدیریت عمومی شد.
به هر حال چنین تغییری بدون انتقاد به وجود نمی­آمد. «کیل» می گوید: “وقتی با این ایده روبرو شدیم که چه کسی مالک فضای عمومی است، بسیاری از همکاران ما فکر کردند که ایده مسخره ای است. با هر کس که کار می کردیم بازخوردهای منفی به ما می دادند. مردم چیزهایی از این قبیل می گفتند: منظورتان این است که ما باید خیابان ها را صورتی کنیم؟”

«بائر» می افزاید: “جنسیت می تواند مسئله­ی حساسی باشد. وقتی به مردم بگویید که تا حالا نیازهای زنان را به حساب نیاورده­اند، احساس می کنند به آنها حمله شده است. هنوز افرادی از ما می­پرسند: آیا واقعا چنین کاری لازم است؟”

طراحان در کوشش برای مشخص کردن اینکه چگونه زنان و مردان از فضای شهری استفاده می­کنند با خطر کلیشه شدن مواجه بودند. برای اجتناب از چنین مسئله­ای، مقامات شهری از کاربرد عبارت جریان سازی جنسیتی خجالت می کشیدند و برای همین به جای آن از “شهری که عادلانه تقسیم شده است” استفاده کردند.

محدودیت­های این کار هر چه که باشد، اما بدون شک جریان سازی جنسیتی اثری ماندگار بر پایتخت اطریش بر جای گذاشته است که با نگرش به چگونگی استفاده زنان و مردان از فضای شهری آغاز شد. هر چند امروزه، جریان سازی جنسیتی در معانی گسترده­تری تحول یافته است. این شیوه ای برای تغییر ساختار شهر است، به طوری که گروه­های متفاوتی از مردم بتوانند با یکدیگر زیست کنند. «کیل» می­گوید: “برای من، این نگرشی سیاسی بر پایه برنامه ریزی است، که مردم را به فضا­هایی می کشاند که قبلا به آن راهی نداشتند یا احساس می­کردند حق ندارند به آن وارد شوند.

پانوشت ها:

* – این مقاله ترجمه ای است از:

How to Design a City for Women , Clare Foran, Sep 16, 2013

[1] gender mainstreaming

[2] Frauen-Wreck Stadt