مدرسه فمینیستی: تاکنون دو بخش از نامه فرضی «قدیس تِرسا» به شیخ فریدالدین عطار نیشابوری منتشر شده است. برای مطالعه بخش های اول و دوم این نامه، به لینک هایی که در پانوشت انتهای همین نوشتار آمده رجوع کنید. در ادامه، بخش سوم نامه را می خوانید:
هفته گذشته واقعن که هفته پُرمشغله ای بود. تمام طول هفته یک ریز بارندگی داشتیم. بارندگی در این فصل گرما آن هم در روزهای آخر ماه ژوئیه، همه را غافلگیر کرد؛ انگار سقف آسمان سوراخ شده بود چه یک ساعت هم باران بند نمی آمد. چکه کردن آب از سقف ها مجبورمان کرد تا برای تعمیرشان، کلی به دست و پا بیفتیم و یک عالمه تلاش کنیم تا راه‌‌حلی بیابیم. نبود مردها در صومعه، ما زنان را واداشته که همه کارهای ریز و درشت مربوط به صومعه ـ حالا باغبانی باشد یا بنّایی، نان پختن و… ـ را خودمان انجام دهیم. نمی دانی چه جنب و جوشی بپا شده بود. این اتفاق باعث شد که زندگی تکراری مان در صومعه، لااقل برای چند روز، رنگ دیگری بگیرد، و چه خوب! البته طی دو سه هفته ی قبل هم که امتحانات طلبه ها باید برگزار می شد. وای که این راهبه های جوان چقدر پُرشورند و گاهی هم چقدر لجباز و پرسشگر. دوره طلبگی ما خیلی فرق می کرد. آن موقع پرسش و تشکیک، اغلب با کفر و بی ایمانی مترادف بود. ولی در این دوره که بالاخره دهه ی چهارم قرن دوازدهم را هم پشت سر می گذاریم فضای آموزشی صومعه ما تا حدودی تفاوت کرده است. از خبرهایی هم که می رسد گویا در خود واتیکان هم یکجورایی اوضاع در حال تغییر است؛ حتمن تو هم شنیده ای که نظرات قدیس توماس خیلی بحث انگیز شده،.. مخالفان شایع کرده اند که توماس قدیس مروج نظرات ارسطو است!… راستش نمی دانم شایدم همین حرف و حدیث ها باعث شده که تشکیک و نقد و پرسش در حوزه های علمیه ، یکجورایی عمومی شود. ممکن است باور نکنی اگر بگویم که عمده ی ایراد راهبه های جوان، به آموزه های «قدیس آوگوستین» است؛ مثلن می گویند آموزه های او خیلی ارتدوکس و نسبت به نیازهای انسانی به شدت یکجانبه و خشکه مقدس [«تن گریز»] است… خلاصه فرید جان طی هفته های گذشته متأسفانه موفق نشدم نوشتن نامه را ادامه بدهم و از این وقفه و تأخیر، پوزش می خواهم.
امروز دوشنبه است و آغاز هفته ی پیش رو، با روزی آفتابی و زیبا شروع شده است؛ حال و روحیه ام خیلی عالی است و شوق نوشتن برای شوهرم، و شاهکار ادبی اش «شیخ صنعان و دختر تَرسا»، وجودم را لبریز کرده است. راستش از اواخر اکتبر وقتی تصمیم گرفتم برایت نامه بنویسم هزار و یک تردید و دودلی، دغدغه هر روزه ام شد. ابتدای نگارش نامه، با اتکاء به باورهای مسیحی ام، تو را به دلیل پیمان شکنی ات و رها کردن زن و خانواده، مردی گنه کرده و فاقد معنویت و اخلاق می دانستم. هرچند که از بابت چنین قضاوت سختگیرانه ای، خیلی هم معذب بودم و رنج می کشیدم. این رنج و دغدغه تا مدتها رهایم نمی کرد ولی هیچ فکر نمی کردم که روزگاری اگر بخواهم همین دغدغه ها را برایت بنویسم به خودی خود فضایی ایجاد کند که در عین حال بتوانم این همه انرژی مثبت از آن بگیرم. حس می کنم که بعد از سالها درون گرایی و تکرارکردن خودم در این فضای یکنواخت صومعه، انگار هدفی فراتر از روزمرگی و تکرار خود، پیدا کرده ام که برایم خیلی جذاب است، خوشحالم می کند،.. پس انگار نباید زمان را از دست بدهم و بدون فوت وقت، درد دل هایم را برایت بنویسم؛ شاید بتوانم که بالاخره یک عالمه حرف های تلنبارشده طی این سالها را از دلم بریزم بیرون، و نامه را با کمک اسقف آندرانیک، به دستت رسانم….
شوهرم، جناب عطار نیشابوری؛ همانطور که به پدر آندرانیک هم گفتم از شروع پُر جذبه قصه «شیخ صنعان» و برخورد شجاعانه ات در مقام خالق این شاهکار ادبی، واقعن لذت بردم زیرا تو، چونان عصیانگری دلیر و عاشقی پاکباخته، بی اعتنا به میراث عظیم و فراگیر تعالیم فرازمینی و لاهوتی حاکم بر سرزمین تان، به تقدیس«عشق زمینی و ناسوتی» می پردازی. راستش برای من که سالیان دراز در صومعه ای دور افتاده، عمر و جوانی ام را سپری کرده ام و زیر تأثیر آموزه های قدیس آوگوستین، بیش از هرچیز به فکر نگه داشتن حصارهای اخلاقی و امنیت روانی ام بوده ام خیلی طبیعی است که تصور نوشتنِ ـ حتا مخفیانه ـ ی چنین حکایتی، لرزه بر اندامم می افکند بنابراین می توانم حدس بزنم که برای تو در موقعیت حساس یک پیشوای مذهبی که در میان عالمان دیانت اسلامی جایگاه رفیعی است، نگارش و انتشار قصه ای با آغازی چنین شجاعانه، می تواند بسیار پُرهزینه باشد و نه فقط به معنی فروپاشیدن آگاهانه ی حصارهای امنیت روانی خودت بلکه در حکم حرکتی رهایی بخش ـ و از جانب بعضی کسان، چه بسا «کفرآمیز» ـ هم تلقی شود. بنابراین شاید لازم و منصفانه باشد که در همین جا به عنوان یکی از هزاران خوانندۀ قصه «شیخ صنعان و دختر ترسا» اعتراف کنم که از مَطلع باشکوه داستان و آغاز شورانگیز ماجراها، احساس غرور کردم. اتفاقن در ابتدای داستان، قلم و نفس ات گرم و سرشار از زندگی است و شخصیتی را برای شیخ صنعان خلق کرده ای که بسیار جذاب و احترام برانگیز است. خلق شخصیتی چنین پاکباخته، و بیان تمناهای شیدایی اش ـ که خواننده را به یاد حالات و شطحیات مرحوم حسین بن منصور حلاج می اندازد ـ فقط می تواند از منبع فیاض عشق فرا روید.
جالب است که خود تو در «آغاز داستان» به شخصیت شجاعی که خلق کرده ای، خیلی وابسته و علاقمند به نظر می رسی؛ یک جورایی انگار به او و رفتار شیدایی اش، می نازی. این رابطه متقابل عاطفی میان خالق اثر با شخصیت محوری قصه، چقدر زیبا، انسانی و باورپذیر است. اتفاقن فرید جان، همین نکته، به باور من خیلی مهم است که تو به عنوان مردی تربیت یافته ی نظام های معرفتی پدرسالار و سنتی، برای رسیدن به وصال دختر مسیحی، حاضر می شوی تابوهای مرسوم را بشکنی، حتا از شأن والای مرشدی ات، چشم بپوشی و بر سرکوی دختر، بست نشینی…[1] و خواننده ی داستان را با عصیان عارفی گستاخ و شوخ چشم روبرو کنی، ولی جای تعجب است که در یک چرخش غافلگیرکننده، در «پایان بندی» داستان، همۀ عناصر سازندۀ قصه را به درگاه ارزش های زاهدانه و رسمی، ناگهان به کُرنش و گردن فرودی واداشته ای! تا جایی که به دختر مسیحی توصیه می کنی برود خاک پای شیخ صنعان شود و به دین مبین اسلام مشرّف گردد! «… کز پی شیخ ات، روان شو ، این زمان / مذهب او گیر و خاک او بباش…»[2] فرید جان حالا برای لحظه ای هم که شده برگرد به پایان بندی داستان، و تحقیر دختر قصه ات را مثلن مقایسه کن با شخصیت محکم و رفتار نافذ و فاعلانه ی خانم «ویس» در قصه ی عاشقانه «ویس و رامین» که از قضا هموطن خودت «فخرالدین اسعد گرگانی» صد و سی سال پیش از تو، آن را بازنگاشته است.
احتمالن هنگام نگارش قصه، حدس زده ای که ممکن است خواننده داستان، از خودش بپرسد که چرا در پایان ماجرا، باید دختر مسیحی حتمن به دین و مذهب شیخ درآید؟ به دلیل همین حدس و آینده نگری، پاسخ این پرسش احتمالی را پیشاپیش تدارک دیده ای و دلیلش را اینگونه در قصه توجیه کرده ای که چون شیخ صنعان (شخصیت محوری داستان)، از کفر و بی دینی (مسیحیت) واگشته و استغفار کرده و بار دیگر به اصل خود ـ اسلام ـ رجوع کرده است بنابراین، همسرش (که از نظر تو احتمالن مرید و دنباله رو مردش باید باشد) نیز بطور طبیعی به شوهرش تمکین می کند و به اسلام می گرود! سپس برای مشروع جلوه دادن این دگردیسی و تحول در باورهای مذهبی دختر، از تمثیل زیبای «آفتاب» بهره برده ای: «دید از آن پس دختر تَرسا، به خواب/ کاوفتادی در کنارش آفتاب / آفتاب، آن گاه، بگشادی زبان:/ کز پی شیخت، روان شو، این زمان/ مذهب او گیر و خاک او بباش/ ای پلیدش کرده، پاکِ او بباش…»!
اما شاید پرسش مهم و تعیین‌‌کننده ی دیگر این است که چرا نویسنده دنیادیده ی این داستان، که از ژرفای اقیانوس عرفان عاشقانه آغاز کرده، ناگهان در پایان بندی، تصمیم می گیرد شخصیت های قصه اش را در برکه عرفان زاهدانه، غسل تعمید بدهد و آنان را به دلیل این که عاشق شده اند و از یکدیگر لذت برده اند به توبه و ندامت بکشاند؟!… این فرورفت، این شیب هراس انگیز، این سقوط آزاد به وادی تصوفِ «واقعیت ستیز»، آیا محتوم و ناگزیر بوده است؟ از خودم می پرسم که آیا کسی مثل عطار نیشابوری ـ عطاری که لااقل من می شناسم و یک سال تمام با او زندگی مشترک داشته ام ـ واقعن «ملزم» بوده که شخصیت های داستانش را ناگهان از «پیچ هولناک توبه» و از دالان رستگاری مرسوم و عادت شده، عبور دهد؟ و این الزام (اگر واقعن الزامی در کار بوده) آیا با صحبت ها و رفتارهای شیدایی ات در یک سال زندگی مشترکمان، ذره ای همخوانی و قرابت دارد؟
فرید جان باور کن نمی خواهم فقط تو را به عنوان آفریننده ی این داستان، شماتت و یا خدایی ناکرده محکوم کنم بلکه امیدوارم به کمک یکدیگر (گفتگوی من خواننده با متن زیبای تو) به درک مشترکی از رویدادهای قصه، برسیم. چون که هرگز تصور نمی کنم برداشت هایم از مضامین این منظومه ماندگار، حتمن درست است! حداقل خودم این طور فکر نمی کنم، بنابراین از تو هم توقع و تمنا دارم که نظراتم را صرفن «برداشت شخصی ـ و احتمالن سطحیِ ـ یک خواننده معمولی» تلقی بکنی. پس خواهشن آن را به حساب خرده گیری و کوباندن داستان، نگذار. زیرا من این قصه زیبا که بازآفرینی شاعرانه ی یک سال زندگی مشترکمان است را خیلی دوست داشتم و در این مدت، بارها و بارها آن را با شوق، خوانده ام. البته پنهان نمی کنم که طی دو سه بار اول، که می خواندم، مشکل یا تناقضی به چشم ام نیامد ولی دفعات بعد، برخی اشکالات جزیی را در بافت قصه دیدم. برای نمونه همین «عدم تقارن فضا» بین مبتدا و منتهای قصه است که توجه ام را جلب کرده؛ زبانم لال مثل این می ماند که انگار بخش آغازین داستان را به دوره ی جوانی نوشته ای و بخش پایانی را به سن کهولت! چون راستش احساس کردم که این عدم تقارن به حدی آشکار و تناقض آمیز است که حتا روی رفتارت با شخصیت محوری داستان (شیخ عاشق) نیز تأثیر گذاشته تا جایی که برخوردهای همدلانه و عاطفی ات در آغاز داستان نسبت به شیخ صنعان و رابطه اش با دختر ترسا، با نحوه ی برخوردهای سرد، ناشکیبا، خرده گیرانه و حتا خشن نسبت به او ، در بخش های پایانی قصه، کاملن به چشم می آید و متأسفانه خواننده را گیج می کند.
البته منظورم این نیست که شیخ را از «محور و مرکز بودن در بافت این منظومه» پایین کشیده ای! هرگز چنین کاری نکرده ای، اتفاقن تا انتهای ماجراهای قصه، شیخ صنعان آشکارا «محور» و عمود خیمه ی داستان است؛ ولی حقیقت اش را اگر بخواهی، اصلن نمی فهمم که چرا او ـ و رابطه مشروع و زیبایش با دختر ترسا ـ را ناگهان به زیر ضرب برده ای؟ مگر آنها خدایی ناکرده، گناه بی شرمانه ای مرتکب شده بودند؟…
و اما فریدجان، شاید از همه با مزه تر این نکته باشد که در «پایان بندی» قصه، با نگاهی مالامال از سوءظن، و با هدف خاتمه دادن به رابطه شورانگیز شیخ مسلمان با دختر مسیحی، حتا برای شیخ صنعان «پرونده سازی» هم می کنی، تا هر طور شده او را به مرز پشیمانی از رابطه عاشقانه اش با دختر، بکشانی اما همانطور که گفتم، هوش و حواس ات هم کاملن جمع است که مبادا شیخ نادم را در مسیر رنج خیز پشیمانی اش، خدایی ناکرده از جایگاه رفیع اش، پایین بکشی و به مانند دختر تَرسا به حضیض خاکساری و پابوسی و توبه، و تغییر دستوری مذهب اش، تنزل دهی! به حقارت کشاندن دختر قصه، در حالی صورت می گیرد که اگر یادت مانده باشد در تمام لحظه ها و روزهای زندگی مشترکمان در روم، به طور مکرر، طالع مرا ـ طالع دختر ترسایت را ـ بسیار فرخنده، به سان طالع سعدِ ستاره زهره توصیف می کردی!!… نه به آن همه تمجید ، و نه این همه تحقیر در پایان داستان نسبت به دختر نگون بخت.
فرید جان حالا ازت تمنا دارم که اگر برای لحظه ای هم شده خودت را در جایگاه یک داور بیطرف بگذاری و منصفانه قضاوت کنی تا شاید متوجه شوی که در پایان بندی داستان، به چه مغاکی غلطیده ای : از هر دوی آنها ـ از دختر مسیحی و از شیخ مسلمان ـ به جرم عشق و عاشقی، داری انتقام می گیری؛ تازیانه اخلاق زهدورزانه را به دست گرفته ای و بیرحمانه تنبیه شان می کنی! یعنی در روند کنش و واکنش عناصر و حوادث قصه، و بویژه برای اثبات ریشه های تمرّد و ارتداد شیخ بیچاره ـ و قطع این ریشه ها ـ لاجرم به دنبال «سابقه»!! می گردی! با پردازشی شاعرانه سعی می کنی به خوانندگان قصه بقبولانی که اگر مردی مسلمان از زُهد و شریعت موروثی اش، خدایی ناکرده پا فراتر نهاد و به آفاق معنوی دیگری ـ خاصه به حریم عشق و دلدادگی نسبت به زنان ـ روی نمود، این فراروی و «ارتداد»، حتمن و لزومن «عقبه» و پیش زمینه دارد و باید در «گذشته ی او» به دنبال نقاط سیاه ضعف و ناخالصی بود: «در میان شیخ و حق از دیرگاه/ بود، گردی و غباری بس سیاه/ ….»
حتمن خودت نیز در مقام معمار این ساختمان ادبی ماندگار، تصدیق می کنی که با چنین آرایه و تمهید از پیش تدارک شده ای ـ که به نظرم بیشتر به مهندسی کردن روابط انسانها می ماند ـ به سراغ شیخ صنعان رفته ای و با نوعی تاریخ سازی هنرمندانه، در واقع عشق و دلدادگی اش به دختری جوان ـ که از نظر شیخ، دختری فوق العاده زیباست ـ را به گَرد و غبار سیاهی که از گذشته ها در وجود شیخ لانه کرده، ارجاع داده ای! جالب تر این که تو در پایان بندی داستان، با کمک گرفتن از نبوغ هنری ویژه ات، برای مشروعیت بخشیدن به پروژۀ تفکیک جنسیتی آن دو (جدایی شیخ صنعان از دختر جوان)، به صناعت تمثیل و اسطوره های دینی هم متوسل می شوی تا شیخ بیچاره را از ادامه زندگی با زن مورد علاقه اش پرهیز دهی! یعنی در صورت بندی روایت قصه ات از چهره های مقدس، بویژه از شمایل مذهبی، نهایتِ استفاده را می بری و از زبان یکی از خُدام خاص ات، این فراگشت (توبه و بازگشت به خِرقه درویشی) را با مهارت و ظرافتی فوق باور، به تصویر می کشی و می نویسی که آن مرید در خواب، دست به دامان پیامبر اعظم می شود و به ایشان عرض می کند: «شیخ ما گمراه شد، راهش نما»،.. پیامبر عظیم‌‌الشأن اسلام نیز نجات تو را از گمراهی، به آن خادم خاص، بشارت می دهد: «مصطفی گفت: ای به همت بس بلند/ رو که شیخت را برون کردم ز بند/ در میانِ شیخ و حق از دیرگاه/ بود، گردی و غباری بس سیاه/ آن غبار، از راه او برداشتم / در میان ظلمتش نگذاشتم.»…
خلاصه با پردازش جذاب و شاعرانه ی چنین حال و هوای معنوی ، به دو هدف تاریخی و از پیش تدارک شده در متن داستان، نائل می شوی: ابتدا، به تاریخ سازی مرسوم و «پروژه ی ندامت شیخ و بازگشت ناگهانی او از روم به حجاز و رها کردن همسرش» مشروعیت می بخشی «شیخ، غُسلی کرد و شد در خِرقه باز / رفت با اصحاب خود، سوی حجاز»؛ تا مبادا که خوانندگان قصه، تو را سرزنش کنند و به واسطه جفاکاری که در حق ام روا داشتی (و از من که همسرت بودم به عنوان «وسیله»ای برای رسیدن به اهداف معنوی ات، استفاده کردی)، خدایی ناکرده از بندگی و اطاعت از تو، روی برتابند..؛ و هدف دوم هم که: به طور غیرمستقیم، به دنبال اثبات و تحکیم جایگاه شیخ در مناسبات قدرت (اقتدار و مرجعیت معنوی) هستی و البته در این کار نیز موفقی: «موج زد ناگاه دریای قبول / شد شفاعت خواهِ کارِ تو، رسول»!
با کاربست این نمادهای مقدس، چه بسا مریدان و مخاطبان قصه ات ناخودآگاه به عظمت و شکوه قدرت تو ـ که حتا برای یک مشکل‌‌کوچک عاطفی ات، خود حضرت پیامبر [ص] دخالت می کند ـ واقف می شوند!… راستی فریدجان تا حالا فکر کرده ای که چرا تا به کنون هیچ زن فرهیخته ای در طول تاریخ ـ همچون شما مردان مقتدر و مرجعیت طلب ـ این طور خودش را بزرگ و صاحب مقامات معنوی، به مخاطبانش معرفی نکرده است؟…
پانوشت ها:
* برای خواندن بخش اول نامه قدیس تِرسا به لینک زیر رجوع کنید:
◀️ نامه دختر تَرسا به عطار نیشابوری (بخش دوم)
http://feministschool.com/spip.php?…
1. دکتر زهرا خانلری نیز در تفسیر زیبا و عاطفی خود از قصه شیخ صنعان، می نویسد: «…شیخ صنعان معتکف کوی دختر شد و با سگان کویش همطراز گشت. عاقبت از درد عشق، بیمار گشت ولی سر از آن آستان بر نگرفت و آنقدر خاک کوی دلبر را بستر و بالین ساخت تا دختر از رازش آگاه شد…»؛ تفسیر دکتر زهرا خانلری از قصه شیخ صنعان را در آدرس زیر ببینید:
http://dibache.com/text.asp?id=1795…
2. کلیه ابیات، برگرفته از چاپ هفتم منطق‌‌الطیر عطار، به تصحیح دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی است که در سال 1389 توسط انتشارات سخن، منتشر شده است.
+ There are no comments
Add yours