نشریۀ عالم نِسوان: با نگاهی به چند سند تاریخی

الهه باقری و شهناز خواجه-14 بهمن 1393

مدرسه فمینیستی: مطلب حاضر، حاصل پژوهشی است که توسط الهه باقری، کارشناس ارشد تاریخ ایران دورۀ اسلامی و شهناز خواجه، دانشجوی دکتری تاریخ ایران دورۀ اسلامی دانشگاه اصفهان بر روی یکی از نشریات زنانه در زمان مشروطه انجام شده است[1]:

با بررسی موقعیت زنان از مشروطه تا زمان نشر مجلۀ دانش، اولین نشریۀ زنان، آنان به مرحلۀ جدیدی پا نهادند. رواج تدریجی روزنامه‌ها و نشریه‌ها موجب شد زنان تااندازه‌ای به حقوق اجتماعی خود آشنا شوند. در این زمان، بسیاری از روزنامه‌ها، چه در داخل و چه در خارج، در دفاع از حقوق زنان و محکوم‌کردن شرایط سخت آنان مقالاتی نوشتند و بر لزوم آزادی‌های اجتماعی‌سیاسی ایشان ازجمله حق تحصیل پای فشردند. این مطبوعات نقش ارزنده‌ای در آگاهی و بیداری زنان و تشویق آنان به شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی داشته است. زنان خود نیز تشویق شدند که قلم به دست گیرند و هم‌جنسانشان را به حقوق خویش آگاه و برای ورود به دنیای مدرن آماده کنند. عالم نسوان جزو این نشریات بود که انتشار آن پیش از کودتای 1299ش/ 1921م در تهران آغاز شد. این مجله در مقایسه با نشریات دیگر کمتر رنگ‌وبوی سیاسی داشت و بیشتر به امور زنان توجه می‌کرد. مجلۀ عالم نسوان از مجلات خانوادگی و علمی‌اخلاقی بود که برای آگاهی و بیداری و یاری زنان در امور خانه‌داری و توجه به اطفال انتشار یافت. این نشریه مخصوص بانوان بود و بیشتر مقالات آن را فارغ‌التحصیلان مدرسۀ اناثیۀ آمریکایی می‌نوشتند. مقالات عالم نسوان در پیشرفت زنان ایرانی و تعلیم اصول خانه‌داری و زندگانی جدید به آن‌ها بسیار مؤثر بود.

معرفی نشریۀ عالم نسوان: نشریۀ عالم نسوان به صاحب‌امتیازی ربابه نوابه صفوی و مدیریت داخلی عباس آرین‌پور کاشانی[2] و زیرنظر جمعیت فارغ‌التحصیلی مدرسۀ بیت‌آل در تهران تأسیس و شمارۀ اول آن در سال 1299ش/ 1920م منتشر شد.[3] این نشریۀ علمی‌اخلاقی[4] هر دو ماه یک‌بار در چهل صفحه در قطع خشتی کوچک به چاپ می‌رسید؛ بنابراین، در هر سال شش شماره از آن توزیع می‌شد.[5] این مجله در سال نهم تعداد صفحات خود را به 48 صفحه افزایش داد.[6] انتشار نشریۀ عالم نسوان دوازده سال و سه ماه ادامه یافت. آخرین شمارۀ آن در سال 1312ش/ 1933م منتشر شد. عالم نسوان در سراسر کشور شعبه‌هایی برای فروش مجله داشت. این نشریه در بمبئی و عراق نیز توزیع می‌شد.[7]

روی جلد عالم نسوان، حدیثی نبوی را به‌عنوان شعار نشریه به چاپ می‌رساندند: «الجنه تحت اقدام الامهات»؛ بهشت زیر پای مادران است. روی جلد هریک از شماره‌های این مجله نیز شعر یا عبارتی درج می‌شد که پیام آزادی زنان و برابری آنان با مردان را به همراه داشت و خواهان حرکت و جنبش زنان بود.[8] به‌عنوان مثال، روی جلد شمارۀ سوم آن، این شعر دیده می‌شود: «در مملکتی که زن حقیر است/ شک نیست که مرد آن فقیر است.»[9] عالم نسوان گاه فهرستی از مندرجات همۀ شماره‌های یک سال خود را چاپ می‌کرد؛ چنانکه در آخر شمارۀ ششم از سال دهم چنین کرد.[10]

در همان شمارۀ اول، مرام مجله و اهدافی که دنبال می‌کرد، در شش ماده به شرح زیر مطرح شد:

◀️  [امضاء ناخوانا]

پانوشت ها:

[1]. این مطلب پیشتر به صورت کاغذی در فصلنامه مطبوعات بهارستان, تابستان 1393، سال اول شماره چهار منتشر شده است.

[2]. قاسمی، فرید: راهنمای مطبوعات ایران عصر قاجار (1254ق/ 1215ش-1304ش)، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1372، ص175.

[3]. نک: از وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه: «موافقت با چاپ مجله‌ای توسط مدرسۀ اناثیۀ آمریکایی»، سازمان اسناد ملی ایران، محل در آرشیو 431ف5ب‌آ1، 1339ق، 5 برگ.

[4]. عالم نسوان، سال8، شمارۀ1، دی1306، ص1.

[5]. همان؛ صدرهاشمی، محمد: تاریخ جرائد و مجلات ایران، چ2، اصفهان: کمال، 1363، ج4، ص1.

[6]. عالم نسوان، سال9، شمارۀ1، دی1307، ص1.

[7]. برای نمونه نک: همان، سال8، شمارۀ1، دی1306.

[8]. کهن، گوئل: تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران: آگاه، 1362، ج2، ص704.

[9]. عالم نسوان، سال1، شمارۀ3، ربیع‌الثانی 1339؛ ببران، صدیقه: نشریات ویژۀ زنان (سیر تاریخی نشریات زنان در ایران معاصر)، تهران: روشنگران و مطالعات زنان، 1381، ص63.

[10]. عالم نسوان، سال10، شمارۀ6، آبان 1309.

[11]. Dr. McDowell

[12]. شیخ‌الاسلامی، پری: زنان روزنامه‌نگار و اندیشمند ایران، تهران: زرین، 1351، ص124و125.

[13]. عالم نسوان، سال9، شمارۀ1، دی1307، ص1.

[14]. سردبیر این روزنامه، فخرعظمی ارغون (فخری عادل خلعت‌بری) (1277 تا 1345ش)، روزنامه‌نگار و شاعر و مادر سیمین بهبهانی، بود.

[15]. همان، سال11، شمارۀ4، تیر1310، ص193.

[16]. همان، سال9، شمارۀ2، اسفند1307، ص101و102؛ سال10، شمارۀ2، اسفند1308، ص57تا59.

[17]. برای نمونه نک: همان، سال10، شمارۀ5، شهریور1309، ص232تا234.

[18]. همان، ص263.

[19]. همان، سال11، شمارۀ1، دی1309، ص48و49.

[20]. همان؛ همچنین نک: سال11، شمارۀ2، اسفند1309، ص96و99.

[21]. برای نمونه نک: همان، سال10، شمارۀ5، شهریور1309، ص263؛ سال11، شمارۀ4، تیر1310، ص192.

[22]. همان، سال10، شمارۀ6، آبان1309، ص316.

[23]. همان، سال11، شمارۀ5، شهریور1310، ص223و224.

[24]. همان، سال11، شمارۀ1، دی1309، ص23تا26.

[25]. همان، سال11، شمارۀ4، تیر1310، ص155و156؛ سال11، شمارۀ5، شهریور1310، ص214تا216.

[26]. همان، سال8، شمارۀ1، دی1306، ص34؛ همچنین نک: سال10، شمارۀ5، شهریور1309، ص243تا245.

[27]. همان، سال9، شمارۀ2، اسفند1307، ص55تا63.

[28]. برای نمونه نک: همان، ص63؛ سال8، شمارۀ1، دی1306، ص35؛ سال9، شمارۀ1، دی1307، ص11تا16.

[29]. همان، سال3، شمارۀ5، ص28؛ برای آگاهی بیشتر نک: سال10، شمارۀ2، اسفند1308، ص62تا66.

[30]. همان، سال10، شمارۀ2، اسفند1308، ص61؛ سال10، شمارۀ5، شهریور1309، ص221؛ سال10، شمارۀ6، آبان1309، ص264.

[31]. همان، سال10، شمارۀ2، اسفند1308، ص73و74.

[32]. همان، سال8، شمارۀ1، دی1306، ص36تا40.

[33]. همان، ص15تا24؛ سال10، شمارۀ5، شهریور1309، ص242و243.

[34]. همان، سال11، شمارۀ4، تیر1310، ص157و158.

[35]. برای آگاهی بیشتر نک: همان، ص181تا187؛ سال10، شمارۀ5، شهریور1309، ص227تا232؛ سال11، شمارۀ5، شهریور1310، ص210تا214.

[36]. برای آگاهی بیشتر نک: همان، سال10، شمارۀ2، اسفند1308، ص49و50و55و75تا81؛ سال10، شمارۀ6، آبان1309، ص263و264؛ سال11، شمارۀ1، دی1309، ص3و4و28تا30؛ سال11، شمارۀ2، اسفند1309، ص49و50و73تا80؛ سال11، شمارۀ3، اردیبهشت1310، ص142تا144؛ سال11، شمارۀ4، تیر1310، ص176تا179.

[37]. جعفر پژوهی: «اساس ترقی نسوان»، همان، سال10، شمارۀ4، ص177تا181؛ فاطمه اردشیری: «راه ترقی»، سال11، شمارۀ6، ص278و279؛ محمدعلی ایروانی: «در اطراف حجاب»، سال12، شمارۀ3، ص140تا142، نزهت پژمان: «خوشبختی یک خانواده در چیست»، سال13، شمارۀ1، ص299تا301.

[38]. همان، سال11، شمارۀ4، تیر1310، ص180.

[39]. همان، سال9، شمارۀ2، اسفند1307، ص92تا94.

[40]. برای نمونه نک: همان، سال9، شمارۀ1، دی1307، ص5تا10.

[41]. همان، سال11، شمارۀ3، اردیبهشت1310، ص131؛ برای آگاهی بیشتر از جزئیات اخبار مربوط‌به زنان خارجی نک: سال8، شمارۀ1، دی1306، ص30و31؛ سال10، شمارۀ2، اسفند1308، ص56؛ سال11، شمارۀ1، دی1309، ص2.

[42]. همان، سال10، شمارۀ6، آبان1309، ص291.

[43]. همان، سال11، شمارۀ1، دی1309، ص4.

[44]. همان، سال11، شمارۀ4، تیر1310، ص80.

[45]. «خانه‌داری»، همان، سال7، شمارۀ5.

[46]. همان، سال10، شمارۀ6، آبان1309، ص281تا286.

[47]. همان، سال12، شمارۀ1.

[48]. همان، سال3، شمارۀ2.

[49]. همان، سال11، شمارۀ4، تیر1310، ص150تا155.

[50]. همان، سال4، شمارۀ5؛ سال11، شمارۀ1، دی1309، ص17تا23؛ سال11، شمارۀ3، اردیبهشت1310، ص106تا110.

[51]. همان، سال8، شمارۀ6.

[52]. همان، سال9، شمارۀ2، اسفند1307، ص65تا69.

[53]. همان، سال10، شمارۀ6، آبان1309، ص277تا280.

[54]. همان، سال10، شمارۀ5، شهریور1309، ص222تا225.

[55]. برای آگاهی بیشتر نک: همان، سال8، شمارۀ1، دی1306، ص11تا14؛ سال10، شمارۀ2، اسفند1308، ص67تا72؛ سال11، شمارۀ5، شهریور1310، ص200تا203.

[56]. همان، سال11، شمارۀ5، شهریور1310، ص201و20.

[57]. همان، سال11، شمارۀ2، اسفند1309، ص51تا57؛ سال11، شمارۀ4، تیر1310، ص165تا175.

[58]. همان، سال10، شمارۀ6، آبان1309، ص287تا290.

[59]. همان، سال3، شمارۀ3.

[60]. همان، سال11، شمارۀ2، اسفند1309، ص59تا65.

[61]. «ورزش نسوان»، همان، سال7، شمارۀ5.

[62]. همان، سال11، شمارۀ3، اردیبهشت1310، ص132و133.

[63]. همان، سال9، شمارۀ2، اسفند1307، ص78تا82.

[64]. همان، سال10، شمارۀ5، شهریور1309، ص245و246.

[65]. همان، ص215 تا220.

[66]. همان، سال9، شمارۀ2، اسفند1307، ص91.

[67]. همان، سال10، شمارۀ5، شهریور1309، ص234تا238.

[68]. همان، سال9، شمارۀ1، دی1307، ص2تا4.

[69]. همان، سال9، شمارۀ2، اسفند1307، ص75تا77.

[70]. همان، سال11، شمارۀ3، اردیبهشت1310، ص111تا116.

[71]. همان، سال11، شمارۀ5، شهریور1310، ص193تا200.

[72]. همان، سال11، شمارۀ4، تیر1310، ص188و189.

[73]. م.م. محمودی: «قانون خانه‌داری»، همان، سال1، شمارۀ1، ذیحجۀ1338، ص1.

[74]. همان، سال1، شمارۀ3، ربیع‌الثانی1339، ص4.

[75]. این کتاب ترجمۀ عفت سمیعیان بود که خود نیز مطالبی به آن افزوده بود.

[76]. همان، سال11، شمارۀ2، اسفند1309، ص66تا68؛ سال11، شمارۀ3، اردیبهشت1310، ص134تا139؛ سال11، شمارۀ5، شهریور1310، ص221تا223.

[77]. همان، سال8، شمارۀ1، دی1306، ص25تا29.

[78]. نک: م.م محمودی: «قانون خانه‌داری»، همان، سال1، شمارۀ1، ذیحجۀ1338.

[79]. برای نمونه نک: همان، سال8، شمارۀ1، دی1306، ص32؛ سال10، شمارۀ2، اسفند1308، ص82تا86؛ سال10، شمارۀ5، شهریور1309، ص239تا241.

[80]. همان، سال10، شمارۀ6، آبان1309، ص292و293.

[81]. همان؛ سال10، شمارۀ2، اسفند1308، ص82تا86.

[82]. همان، سال1، شمارۀ2، صفر1339، ص12.

[83]. نویسنده به‌اشتباه عالم نسوان را نامۀ بانوان نوشت.