به مناسبت روز جهانی کارگر: نقش «زهرا» در اعتصاب کارگران پالایشگاه آبادان

محمد صفوی-9 اردیبهشت 1394

مدرسه فمینیستی: مطلب زیر که به نقش کمتردیده شده ی زنان در اعتصاب بزرگ سال 1308 پالایشگاه آبادان می پردازد به قلم «محمد صفوی» و به مناسبت روز جهانی کارگر به نگارش درآمده است. این مطلب در عین حال به ابعاد دیگر این حرکت تاریخی، بویژه مهم بودن نقش «اتحادیه گری اجتماعی» که نوعی تلاش جبهه ای برای بهتر شدن شرایط کار و زندگی همه شهروندان است می پردازد:

تقدیم به مادرم «شهربانو» و دیگر زنان و مادران کوشنده و آزادی خواه سرزمین ام که فروتنانه با همه ی وجودشان به مبارزات همسران و فرزندان شان برای تحقق عدالت و آزادی، یاری رساندند. کوشش های مثبت و مؤثری که هرگز در تاریخ ثبت نشد.

در تاریخ نگاری مکتوب و شفاهی که از رهبران کارگری در مورد اعتصاب بزرگ کارگران پالایشگاه آبادان (در سال 1308خورشیدی) به جای مانده اشاره ای گذرا ـ اما در خور تأمل ـ به نقش تاثیرگذار یک زن فعال و شجاع به نام «زهرا» شده است. در روز جهانی کارگر، یازده اردیبهشت سال 1308خورشیدی/ اول ماه مه 1929 میلادی، چهارده هزار کارگر پالایشکاه آبادان اعتصاب بزرگ خود را علیه مقررات ظالمانه و قرون وسطایی شرکت نفت انگلیس – پرشیا[1]، آغاز کردند. موضوع جالب و منحصر بفردِ این اعتصاب ـ که این نخستین و بزرگترین حرکت متشکل کارگران صنعتی در تاریخ کشورمان را از دیگر حرکت های اعتراضی و صنفی کارگران، ممتاز می کند ـ این نکته است که دامنه سازماندهی این حرکت صنفی به صورت هوشمندانه ای از محدوده محیط کار (تصفیه خانه ی پالایشگاه) فراتر رفته و در «مقیاس یک شهر» گسترش یافته است. زیرا سازمان دهندگان با تجربه ی این حرکت عظیم موفق می شوند کلیه بیکاران و تهی دستان شهری و زنان و خانوادهای کارگری را علیرغم محدودیت های بی شمار، برای بهبود شرایط کار و زندگی شان، بسیج و فعال سازند و در آن فرصت اندک به صف اعتصاب کارگران شرکت نفت جذب کنند. تجربه ی فوق العاده ارزشمندی که می توان از آن به عنوان نخستین و بزرگترین تلاش کارگران صنعتی و نوعی از «اتحادیه گری اجتماعی»Social Unionism در تاریخ کشورمان یاد کرد. یعنی حرکتی که هرچند بن مایه های اصلی آن، صنفی است و در محیط های معین شغلی کارگران رخ می دهد اما از این محدوده فراتر می رود و به صورت «جبهه ای» عمل می کند و مطالبات دیگر اقشار و طبقات را نیز پوشش می دهد.[2] این حرکت چندوجهی می تواند برای پویش صنفی-سندیکایی کارگران و همه ی کنشگران جنبش های کارگری، دستمایه مناسبی باشد تا از حرکت ها و مطالبات دیگر جنبش ها همچون جنبش زنان، دانشجویان، معلمان و جنبش های زیست محیطی و مدنی، پشتیبانی به عمل آورند.

شرایط کاری کارگران شرکت نفت و زندگی خانواده های آنان

در سال 1288/ 1908 میلادی ، نفت در مسجد سلیمان فوران کرد. پس از آن در سال 1288/ 1909 م. ساختن پالایشگاه آبادان برای تصفیه نفت و انتقال نفت خام آغاز شد. در سال 1291/ 1912 م سرانجام پالایشگاه آبادان که یکی از بزرگترین پالایشگاه جهان به شمار می رفت گشایش یافت. در درجه نخست هدف اولیه پالایشگاه تأمین نیازهای سوختی به میزان 85 درصد برای ناوگان دریایی و نیروی هوایی سلطنتی بریتانیا در آسیا بود و ماهانه دویست تانکر نفت کش متعلق به کمپانی نفت انگلیس، برای انتقال نفت در آبادان پهلو می گرفتند.[3]

نکته اینجاست که کشف نفت و ساختن یکی از عظیم ترین پالایشگاه های جهان توسط شرکت نفت انگلیس – پرشیا، که بزرگترین کارفرمای صنعتی محسوب می شد بی شک تحول بزرگ و زیربنایی در ساختار اقتصادی و اجتماعی در منطقه ی ما بوجود آورد. این بزرگترین پدیده صنعتی ایران توانست هزاران متخصص و کارگر ایرانی، انگلیسی، هندی، فلسطینی و افریقایی را به خود جذب کند. [4] آشنایی کارگران ایرانی با ابزارها و ماشین آلات پیشرفته بویژه آشنایی شان با انضباط کاری و تشکیلاتی در مناسبات صنعتی، خواه ناخواه به گسترش فرهنگ مدرن و شکل گیری بینش های اینجهانی در میان بخش هایی از مردم یاری رساند و برای نخستین بار لایه هایی از نیروی کار صنعتی در سرزمین تفته ی خوزستان، پا به هستی گذاشت. اما این پیامدهای مثبت و تجربه ی موفق کارآفرینی از آنجا که بر پایه یک قرارداد متقابل و عادلانه ی کار قرار نداشت و یکسویه به نفع شرکت نفت انگلیس – پرشیا و به شدت تحت تأثیر رفتارهای غیر دمکراتیک و آمرانه بود طبعاَ نمی توانست به ارتقای کیفی نیروی کار ایرانی و غیرایرانی بیانجامد. به خصوص که نسل اول کارگران پالایشگاه از تجربه ی کافی و قدرت تشکل گرایی و چانه زنی هم برخوردار نبودند.

گزارش ها و خاطرات مکتوب متعدد از منابع داخلی و خارجی نشان می دهند که وضعیت کار و زندگی برای کارگران و خانواده های غیر انگلیسی به شدت سخت و تقریباَ برده وار بوده است. در گزارشی که با نگاهی رمانتیک و به سبک هنرمندان آوانگارد اروپا نوشته شده در مورد وضعیت شهر صنعتی آبادان می خوانیم: ” تمام افرادی که از برای تقلا در راه تحصیل شرایط زندگانی بهتری به دعوت نام و شهرت این شهر صنعتی از اقصا نقاط ایران وارد آبادان می شوند در قدم اول با شهری مواجهه می گردند که مردم آن از هر گونه مظاهر حیاتی محروم می باشند. این شهر در نظر این تازه واردها مانند قبرستان سوخته ای است که اسکلت های سیاه و دود زده مردگانش با نیروی عامل مجهولی به حرکت درآمده و شبانه روز بدون هیچ گونه اراده ای عملیات یکنواختی را تکرار می کنند.”[5]

در گزارش دیگری به قلم یوسف افتخاری آمده است : ” یک کارگر که سابقه خیلی زیادی داشت حداکثر حقوقی که می گرفت روزی دو ریال بود. انگلیسی ها نفت کثیف و به درد نخور را در چاله ای می ریختند و زنان و اعضای خانواده کارگران برای تأمین سوخت منزل، به آنجا می آمدند و پیت هایشان را آورده و پر می کردند و می بردند. نفت بر سر و کله اشان می ریخت. لباس شان پاره پاره بود… کارگرانی که مصدوم می شدند را اخراج می کردند. کارگران را شکنجه می کردند. دستور می دادند که برو کله ات را به دیوار بزن. این بدبخت اگر نمی کرد اخراج ابد می کردند. کارگران مسکن نداشتند و کنار شط می خوابیدند. زن هایشان گرسنگی می کشیدند”.[6] آوردن این دو نمونه گزارش ازمیان صدها گزارش تکانده از شرایط کار و زندگی کارگران، از این جهت است که نشان دهیم سازمان دهندگان اعتصاب بزرگ سال 1308 خورشیدی در چه بستری ناگزیر به چنین حرکت ماندگاری شدند. اصولا در شرایطی چنین تلخ و اسف بار، شکل گیری جنبش های اجتماعی و مدنی و تلاش اقشار متوسط شهری برای زندگی بهتر و نیز حضور پر قدرت تشکل های کارگری ، به خصوص قدرت بالای چانه زنی آنان است که می تواند این رابطه نابرابراقتصادی – اجتماعی را به سود اکثریت جامعه تغیر دهد. به همین خاطر است که فعالان کارگری در پالایشگاه آبادان با درک این موضوع در سخت ترین شرایط با رویکردی صبورانه و تشکل گرایانه که از فضای بسته محیط کار آغاز شد و دامنه نفوذش به گستره ی یک شهر رسید، با سازماندهی چند اعتصاب پی در پی و مؤثر شرکت نفت انگلیس – پرشیا و دولت مرکزی ایران را در جهت بهبود شرایط کار و زندگی کارکنان، به عقب نشینی وا داشتند.

اعتصابات کارگری و نقش مهم «زهرا» در اعتصاب 1308

پس از دو اعتصاب نخستینِ کارگری در پالایشگاه آبادان، یکی در9 دسامبر سال 1920میلادی )17 آذر 1300خورشیدی) و دیگری در ماه مه 1922/ اردیبهشت 1301 که حدود دو هزار کارگران هندی برای بهبود شرایط کار و افزایش دستمزد، آغازگر آن بودند، گرچه با مجازات و اخراج برخی از کارگران هندی از ایران منجر شد ولی به میزان اندکی وضعیت دستمزد و شرایط کار و زندگی بهبود بخشید. در پی آن نیز دو اعتصاب، در روز جهانی کارگر1929/1308 ، چهارده هزار کارگر پالایشگاه آبادان تحت تاثیرسازماندهی فعالان آگاه کارگری و سوسیال دمکرات و فعالین سندیکایی نظیر یوسف افتخاری، علی امید و رحیم همداد، اعتصاب بزرگ خود را به دعوت « اتحادیه مخفی کارگران نفت» آغاز کردند. کارگران در مطالبه 17 ماده ای خود از جمله خواهان 8 ساعت کار روزانه، افزایش دستمزد، آب تصفیه آشامیدنی، مسکن برای کارگران متأهل و مجرد، حق تشکیل اتحادیه کارگری، ایجاد بیمارستان برای کارگران و خانوادها، ایجاد تعاونی مصرف با نظارات کارگران، مرخصی سالانه،( تا این مقطع کارگران از حق مرخصی سالانه برخوردار نبودند)، بیمه بازنشستگی و از کار افتادگی، و امکانات تفریحی و ورزشی شدند.[7]

یوسف افتخاری از رهبران و سازمان دهندگان کارگری، در بخشی از خاطراتش از نقش مؤثر «زهرا» و دیگر زنان در همراهی و سازماندهی این حرکت اعتصابی مختصر یاد می کند. تعجب برانگیز است در آثار پژوهشگران تاریخ نهضت های کارگری، که از اعتصاب 1308 یاد کرده اند، متأسفانه نقش تاثیر گذار زنان در این بزرگترین اعتصاب نفتگران کشورمان مغفول مانده است!

در فرازی ازخاطرات آمده است: “در تصفیه خانه ها و کارخانجات دیگر شرکت نفت زنان کار نمی کردند بنابراین تشکیل اتحادیه زنان برای ما میسر نبود. برای این که از قدرت عظیم زنان در تشکیلات اتحادیه استفاده شود به افراد اتحادیه دستور دادیم که منسوبین و محارم خود را با افکار و عقاید و روش اتحادیه و مبارزه طبقاتی آشنا نمایند. ما وقتی که شروع به سازماندهی کردیم، هر فردی از کارگران را که جمع می کردیم، خانواده اش را هم در نظر می گرفتیم و اولین اتحادی که از طریق این فرد به وجود می آمد با همسر و دختر او بود. بنابراین در یک خانواده ای که ما عضو داشتیم عائله اش هم تقریبا عضو اتحادیه محسوب می شد. خودشان از اتحادیه استقبال می کردند چون می دیدند که منافع شوهر و همسرشان در اتحادیه است. یکی از زنها به نام زهرا، همسر صادق نام بود. زهرا، هرگز فراموشم نمی شود. زهرا به خانواده ها و حوزه های خانوادگی سرکشی می کرد. او از زنهای مبارز لرستان بود و موقع اعتصاب هم اولین کسی بود که جلوی شرکت نفت برای کارگران نطق کرد و گفت دستور اعتصاب صادر شده. گویا چیزی که گفته بود و زیاد هم مؤثر واقع شده آن بود : ” در صورتی که زن مبارزه می کند، مرد نمی تواند مبارزه نکند” . چون در اثر تبلیغات طولانی و شرکت زنان در بعضی از حوزه ها، افکار آنها نسبتاَ باز و روشن شده بود، لذا در موقع اعتصاب، زن های کارگران کمپانی نفت تحت رهبریت بانو زهرا، به یاری کارگران شتافتند. زهرا در ضمن نطقی بر علیه عملیات ظالمانه کمپانی نفت و حرکات غیر ملی مأمورین دولت، ایراد نمود و رئیس کل شهربانی خوزستان را تقبیح کرده و در حضور جمعی از پاسبان ها و صاحب منصبان شهربانی با صدای رسا ثابت کرد که اولیای شهربانی آلت دست کمپانی نفت بوده به ملت ایران خیانت می کنند. بانو زهرا با عده ای از زنان، کارگران را به مبارزه شدید و گرفتن حق خود ترغیب می کرد. زنان، کارگران را به تصرف شهربانی و استخلاص زندانیان تحریک می کردند. زنها به اصول آنارشی بیشتر مایل بودند و عده ای از پاسبان ها از زنان کارگر مفصلا کتک خورده بودند… پس از سه روز اعتصاب روز چهارشنبه 15 اردیبهشت 1308 با حضور ناوگان نیروی دریایی انگلیس در آبادان و حکومت نظامی، با دستگیری سیصد نفر از کارگران و دستگیری عده ای زن، اعتصاب پایان گرفت و کارگران را به زور سرنیزه روانه تصفیه خانه نمودند.» افتخاری می افزاید : زهرا از لحاظ عقیده و از لحاظ اخلاق زنی بود که می شد قهرمان نامیدش.” [8]

درپی سرکوب این اعتصاب، رهبران کارگری مانند علی امید، افتخاری و همداد تا مهر ماه 1320، یعنی تا خروج رضا شاه از ایران، در زندان باقی ماندند. در دور بعدی جنبش کارگری ایران(1320 -1332) مشخصاَ در سال 1325 در پی راهپیمایی روز جهانی کارگر که با حضور هشتاد هزارتن در آبادان روی داد دوباره خواسته های سال 1308 در کنار درخواست پرداخت حقوق برای روز جمعه و اجرای دقیق قانون کار (که به تازگی تصویب شده بود) مطرح شد. در این راهپیمایی نیز یک سخنران زن که متأسفانه نامش بر ما پوشیده است در سخنرانی خود علیه رفتار شرکت نفت انگلیس، در حضور هزاران کارگر نفت اظهار داشت: «کمپانی برای تأمین غذای سگ بیشتر از دستمزدهای پرداختی به کارگران هزینه می کند.» وی در ادامه سخنانش خواستار در اختیار گرفتن صنعت نفت توسط خود مردم شد: «ای برادران ! تولید نفت در سرزمین ما مثل جواهر است. ما باید تلاش کنیم تا این جواهر را پس بگیریم، وگرنه واقعاَ ما افرادی بی ارزشی هستیم.» این سخنان تأثیرگذار احتمالا نخستین درخواست ملی شدن صنعت نفت بود که به عنوان یک مطالبه مهم از جانب یک زن بیان شد. [9] خواسته ای حق طلبانه ، معقول و عمومی که سرانجام موضوع پیشبرد این خواسته عمومی در دستور کار «دکتر محمد مصدق» و دیگر احزاب و نیروهای مردمی برای رهایی ملی و خلاصی از رابطه تحقیرآمیز سلطه و تابعیت، قرار گرفت.

پی نوشت ها:

1- در سال1314 / 1935 م شرکت نفت”انگلیس_ پرشیا” به “انگلیس – ایران ” تغییر نام یافت یرواند – آبراهامیان. کتاب کودتا …ص11

E.Abrahamian.The COUP195,CIA,And the Roots of Modern U,S. Iranian Relations. P11

2- Social Unionisam / اتحادیه گری اجتماعی، نوعی از اتحادیه گری و تشگل گری است که ازاواخر دهه 80 و دهه 90 میلادی از جانب فعالان کارگری بین المللی تئوریزه و تدوین شد. این نوع از اتحادیه گری فراتر از خواسته های صنفی و عاجل کارگری پیش می رود و در محدوده بسته محل کار باقی نمی ماند. این نوع تلاش، مسایلی از قبیل بهترشدن شرایط اجتماعی، مبارزه با نژادپرستی و ستم جنسیتی و دفاع از حقوق زنان و دگرباشان جنسی ، بهداشت عمومی، مسکن، رفاه اجتماعی و حقوق مدنی، حق شهروندی و همکاری با دیگر جنبش های عدالت خواه و حق طلب را برای عدالت اجتماعی و اقتصادی مد نظر دارد. از این نمونه تلاش می توان از اتحادیه های کارگری آفریقای جنوبی در زمان مبارزه علیه تژادپرستی و چند اتحادیه کارگری در آمریکای لاتین و فدراسیون کارگران کره جنوبی هم یاد کرد .

3- E. Abrahamian. The Coup… P12

4- تعداد کارگران در سال وقوع اعتصاب 1308، بیست و هشت هزار نفر بود.

Touraj Atabaki. The Comintern, the Soviet Union and thr labour militancy in interwar Iran.

5- ابولفضل لسانی. طلای سیاه یا بلای ایران .ص285.

6- یوسف افتخاری . خاطرات دوران سپری شده .به کوشش کاوه بیات و مجید تفرشی. ص ص32- 42

http://www.truth-out.org/news/item/24697

7- افتخاری ،خاطرات دوران سپری شده ص 138

8- همانجا. ص ص 41و139

9- E. Abrahamian. The Coup…p19.