نوروزکهن ترین آیین ایران / عیدی دادن و گرفتن از دیروز تا امروز

29 اسفند 1388

زن فردا: نوروز، بزرگترین جشن ملی باستانی ایرانیان در نخستین روز فروردین، نخستین ماه سال شمسی (آنگاه که روز و شب برابر گردد) است. “نوروز” و “مهرگان” دو جشن بزرگ نزد آریاییان بود و درعهد ساسانیان، نوروز یعنی روز اول سال ایرانی و نخستین روز از فروردین ماه.

به گزارش خبرنگار”زن فردا”، دکتر محمد معین در فرهنگ فارسی خود نوشته است: “آثار و قراینی که دردست است، می‌رساند پس از اسلام همواره جشن نوروز برپا می‌شده ومراسم آن با تصرفات و تغییراتی از عهدی به عهد دیگر منتقل می‌گردیده است، تا عصر حاضر که آن بزرگترین جشن ملی ایرانیان محسوب می‌شود.”

دراین کتاب به نوروزعامه و خاصه اشاره شده است: در نوروز عامه، پنج روز اول ماه فروردین، شاهان حقهای حشم و لشکر را می‌گزاردند و حاجت آنان روا می کردند، نوروز خاصه، جشنی بوده که از ششم فروردین به بعد برپا می داشتند.در این ایام شاهان زندانیان را آزاد و مجرمان را عفو می‌کردند و به شادی می‌پرداختند.

ایرانیان باستان از چند روز پیش از فرارسیدن بهارو آغاز سال نو به استقبال نوروز می‌رفتند و با برپایی مراسم گوناگون، آیین نوروز را هرچه باشکوه تر برگزار می‌کردند.این رسم دیرین که همچنان ادامه دارد در گوشه وکنار سرزمین پهناور ایران در میان اقوام مختلف به اشکال گوناگون برگزار می‌شود.

درمورد خاستگاه نوروز نظرات فراوانی وجود دارد، گروهی آن را به روزگار “جمشید جم” پادشاه کیانی و گروهی به دوره های پیش از این منسوب می‌دانند. از جشن های متعددی که در ایران باستان مرسوم بوده، هیچ یک به طول و تفسیر نوروز نیست.

“ابوریحان بیرونی” درکتاب”التفهیم” پرواز جمشید به آسمان را آغاز جشن نوروز دانسته و چنین نوشته است: “چون جمشید برای خود گردونه بساخت دراین روز سوار شد، دیوها گردونه را به هوا بردند، مردم از دیدن این امر در شگفت شدند و این روز را جشن گرفتند.”

ابوریحان بیرونی درکتاب “آثارالباقیه” مدت برگزاری جشن نوروزپس ازجمشید را یک ماه دانسته و ادامه داده است: “چون جم درگذشت پادشاهان همه روزهای ماه را عید گرفتند و آنرا شش بخش نمودند وپنج روز نخست را به پادشاهان، پنج روز دوم را به اشراف، پنج روزسوم را به خادمان و کارکنان پادشاهی، پنچ روز چهارم را به ندیمان و درباریان، پنج روز پنجم را به توده مردم و پنج روز ششم را به بزرگان اختصاص دادند.”

نوروز جشنی است که یک جشن کوچکتر (چهارشنبه سوری) با برافروختن آتش به “پیشواز” آن می‌آید و جشنی دیگر(سیزده بدر) باسپردن سبزه سفره هفت سین به آب روان، آن را “بدرقه” می‌کند.

با این جشن از دیرباز تاکنون، مراسم وآیین‌هایی توام بوده که برخی از آنها شامل خانه تکانی،سفره هفت سین، چهارشنبه سوری، کاشتن سبزه، زیارت اهل قبور درپنجشنبه آخرسال و کمک به فقرا همچنان دربین ایرانیان متداول است.

آب پاشی و آب بازی، فالگوش نشینی، قاشق زنی وبخت گشایی، کوزه شکنی وفال کوزه وباطل کردن سحروجادو، پختن آش چهارشنبه سوری برخی از آیین های ویژه آخرین چهارشنبه سال است که هرکدام ازآنها نشانه‌هایی از سنت های ریشه دار ایرانیان است.

در شب چهارشنبه سوری، در روزگاران قدیم تا به امروز با تاریک شدن هوا پیر و جوان در کوی و برزن گرد هم آمده و در سه مکان به فاصله اندک آتش می افروختند.

دراین هنگام هر کس نیت می‌کرد و سه بارازروی آتش های سه گانه می‌پرید و می‌گفت “زردی من از تو، سرخی تو از من”.

نیت‌ها عمدتا دورکردن ضعف ناشی از بیماری، غم و محنت از خود و خانواده و طلب سلامتی و شادی برای خویشان بود.

“سیزده بدر” نیز از جشنهای مربوط به نوروز است که مردم این روز را در دامان طبیعت و همراه با خویشان و دوستان خود سپری می‌کنند.سیزدهمین روز فروردین ماه و آخرین روز از نوروز، سیزده بدر موسوم به “روز طبیعت” است.درایران باستان عدد ۱۳ بدشگون شمرده می‌شد و به همین دلیل مردم به دامان طبیعت پناه می‌بردند.

“هفت سین” سفره ای است که ایرانیان هنگام نوروز می آرایند، این هفت قلم سین می‌تواند هرچیزی با آوای آغازین “سین” باشد (نمادی از سپنتا).”سبزه، سنبل، سیر، سماق، سرکه، سیب و سکه” هفت قلم سین است که آینه، آب وکتاب مقدس در کنار آن، دیگر اجزای سفره هفت سین عید نوروز را شامل می‌شود.

سفره هفت سینی که امروزه بیشتر مرسوم است شامل سبزه، سنجد، سیر، سماق، سرکه، سمنو، سیب و سپند می‌باشد.سبزه نمادی از برکت و شگون است و کشت سبزه عیدازمراسمی است که ازدیرباز بوده و هم اکنون نیز در میان ایرانیان رواج دارد.

ایرانیان دراسفند و قبل از نوروز در ظرفهای کوچک گندم، جو، عدس و امثال اینها را سبز کرده و سرسفره هفت سین می‌گذارند و تا روز سیزده بدر از آن نگاهداری می‌کنند.

جشن نوروز درحقیقت جشن شکرگزاری آدمیان به پروردگار تواناست و توجه به آیین‌ها و مراسم نوروزایرانی نه تنها به معنای نفی ارزشهای معنوی جامعه نیست بلکه احترام به سنتها و فرهنگ بومی ایرانی است.

به گزارش زن فردا، “خانه تکانی” از دیگر آیین های کهن نوروز است.دراین آیین همه وسایل خانه گردگیری و شست و شو و بسیاری از لوازم سنگین مانند فرش و کمد تمیز و جابجا می‌شود.این آیین در سراسر ایران معمول بوده و بانوان ایرانی در روزهای پایانی سال و تاپیش از فرارسیدن چهارشنبه آخر سال به خانه تکانی می‌پردازند. خانه تکانی” از دیگر آیین های کهن نوروز است.

دراین آیین همه وسایل خانه گردگیری و شست و شو و بسیاری از لوازم سنگین مانند فرش و کمد تمیز و جابجا می‌شود.این آیین در سراسر ایران معمول بوده و بانوان ایرانی در روزهای پایانی سال و تاپیش از فرارسیدن چهارشنبه آخر سال به خانه تکانی می‌پردازند.

یک استاد مطالعات فرهنگی گفت: دو طرز تلقی در مورد نوروز وجوددارد، نوروز باستان و نوروز مدرن که هرکدام اسطوره های مربوط به خود را دارد.

دکتر”نعمت الله فاضلی” افزود: نوروزقبل ازاسلام جهانی بود، اما باتوسعه مسیحیت آیین مربوط به نوروز محدود شد و به شکل دیگری تغییر کرد.

وی با اشاره به اینکه قدیمی‌ترین کارکرد نوروزکارکرد هویتی آن است، اضافه کرد: در قدیم الایام بنیان نوروز برمبنای پیوند خانوادگی و روابط چهره به چهره و اهدای هدایا استوار بوده است.

فاضلی ادامه داد: در دنیای امروز پیوند خانوادگی محدود شده و نوروز از طریق نهادهای جدید دوباره تعریف شده است.

این استاد خاطرنشان کرد: نوروز یک فضای اجتماعی است برای گسترش شبکه دوستی وهدایایی که به دوستان داده می‌شود ازروی میل باطنی است واین تغییر و تحولات در تعاون با دوستان معنا پیدا می‌کند.

وی گفت: در قدیم هدایایی که می‌دادند بیشتر کارکرد اقتصادی داشته و در جهت تامین نیازهای اولیه فرد بوده ولی اکنون این هدایا جنبه نمادین دارد.

به گفته وی، در دوران مدرن پیش از آنکه نوروز در خانواده معنا پیدا کند در میان دوستان و دور هم بودنهای دوستی شکل می‌گیرد.

فاضلی اظهار داشت: نه تنها نوروز بلکه تمام آیین های ایرانی دربسترفرهنگ مدرن دستخوش تغییرات شده و این آیین‌ها بیشتربه سمت تفننی ودموکراتیک شدن پیش می‌رود.

وی افزود: برگزاری آیین های نوروز در کشورهایی مثل افغانستان ، تاجیکستان ، آذربایجان و حتی ایران به مثابه مقاومت در مقابل جهانی شدن است.

عیدی دادن و عیدی گرفتن از دیروز تا امروز

مهر: عیدی دادن یکی از رسومی است که از گذشته در فرهنگ ما وجود داشته است، بزرگترها به کوچکترها هدیه‌ عیدی می‌دادند و کوچکترها برای دستبوسی نزد بزرگترها می‌رفتند و …، مهم دریافت هدیه‌ایی تبرک یافته از سوی بزرگان بود اما امروزه این رسم کمرنگ شده است.

به گزارش خبرنگار مهر، عیدی دادن یکی از رسمهای متداول در میان بسیاری از مردم جهان و از آیـینهای دیرین فرهنگ ماست. ابوریحان بیرونی درباره رسم هدیه دادن نوروزی، به نقل از آذرباد (موبد بغـداد) چنین آورده: “نیشکر در ایران، روز نوروز یافت شد، پـیش از آن کسی آن را نمی شناخت. جمشید روزی نی را دید که از آن کمی به بیرون تراوش کرده، چون دید شیرین است، امر کرد این نی را بـیرون آورند و از آن شکر ساختـند. و مردم از راه تبریک به یکدیگر شکر هدیه کردند، و در مهرگان نیز تکرار کردند، و هدیه دادن رسم شد.”

در کشور ما مردم به مناسبتهایی چون عید، موفقیت، مسافرت، تولد و ازدواج به یکدیگر هدیه می‌دهند. اما هدایایی که به‌عنوان عیدی بین مردم رد و بدل می‌شود از اهمیت بیشتری برخوردار است. عیدی دادن، بسته به نوع جوامع (سنتی و مدرن) متفاوت است. به عنوان مثال، در جوامع سنتی رسم بر این است که خانواده‌ داماد برای عروس هدیه و پیشکش‌ عید را به‌ صورت جنسی (گوسفند، کله قند، پارچه، آجیل و…) می‌فرستند. اما در جوامع مدرن بیشتر خانواده‌ها تمایل دارند به‌ عنوان عیدی “پول” هدیه دهند. امروزه عیدیها بیشتر به صورت نقدی و اسکناس است به طوری که در روزهای پایانی سال مراجعان بانکها بیشتر خواهان اسکناس‌های نو هستند.

در میان ایرانیان عیدی دادن فقط به افراد خانواده و فامیل خلاصه نمی‌شود. عیدی دادن به سرایدار، رفتگر محل، نامه‌رسان و … (طبقه کم درآمد و زحمتکش جامعه) دارای تبرک، شگون و “دست لاف” است.

عیدی دادن یکی از رسمهایی است که از گذشته در فرهنگ ما وجود داشته است. در گذشته بزرگترهای فامیل، حتی ریش سفیدان محل به کوچکترها هدیه‌ای هر چند کوچک عیدی می‌دادند. در ایام نوروز کوچکترها برای دستبوسی به محضر بزرگترها می‌رفتند و مهم دریافت هدیه‌ایی تبرک یافته از سوی بزرگان بود. برای بعضی از افراد شگون عیدی و دشت کردن از دست عیدی دهنده اهمیت داشت که به نظر می‌رسد در سالهای اخیر این رسم تا حدودی کمرنگ شده است.

نوروز به‌ عنوان‌ پدیده‌ای‌ فرهنگی‌ در سرزمین‌ ما ویژگیهایی‌ دارد که‌ آن‌ را از دیگر مناسبتها متمایز و ممتاز می کند، از جمله این پدیده ها رسم و آداب عیدی دادن و عیدی گرفتن است. به‌ گفته‌ کارشناسان‌ فرهنگی‌، عیدی‌ دادن‌ و عیدی ‌گرفتن‌ ریشه‌ در فرهنگ‌ ایران‌ باستان‌ دارد، آن‌ زمان‌ که‌ مردم‌ در بامداد عید نوروز به‌ نشانه‌ بخشیدن‌ روشنایی‌ به‌ زندگی‌ یکدیگر برهم‌ آب‌ می‌ پاشیدند و برای‌ حفظ‌ صلح‌ و دوستی‌ به‌ یکدیگر هدیه‌ می‌ دادند.

آیین عیدی نوروز در ایران قدیم

با نیم نگاهی به عادات و سنتهای نوروزی در آیین کهن سرزمین ایران در می یابیم که عیدی دادن و عیدی گرفتن ریشه دیرینه دارد و هیچگاه این سنت پسندیده از آیین نوروز باستانی حذف نشده است.

در گذشته ‌های‌ دور، ایرانیان‌ در نوروز به‌ یکدیگر شکر هدیه‌ می‌ دادند و برای‌ هم‌ آرزوی‌ شادکامی‌ همیشگی‌ می‌ کردند در حالی که این‌ رسم‌ در طول‌ زمان‌ رفته‌ رفته‌ تغییر شکل‌ داد و به شکل و رسوم امروزی مبدل شده است.

بر اساس کتب آئین و رسوم عید نوروز در لحظه تحویل سال نو اهل‌ خانواده‌ عزیزترین‌ نعمتهای‌ خدا همراه با هدایای نوروزی خود را داخل سفره هفت سین می گذاشتند و پس از تحویل سال نو عیدی بچه‌ها و بزرگترها از همین‌ سفره‌ هفت ‌سین‌ داده‌ می‌ شد.

بر اساس این آیین هر خانواده‌ بنا به‌ توان‌ مالی ‌اش‌ به‌ میهمانان‌ خود گندم‌ بو داده، سیب‌ و سمنو یا تخم‌ مرغ‌ رنگ‌ شده‌ می ‌داد و ارزش‌ این‌ هدایا در آن‌ حد بود که‌ صاحبخانه‌ با این‌ نیت‌ که‌ گندم ‌نماد روزی‌ و نشان‌ فراوانی‌ و برکت، تخم‌ مرغ‌ نشان‌ تداوم‌ نژاد آدمی، سیب‌ نشان‌ برکت‌ و نعمت‌ و فراوانی‌ و سمنو نماد فراوانی‌ خوراک‌ است، آنها را به‌ عزیزانش‌ هدیه‌ می ‌کردند.

صدیقه فایضی، پیرزنی‌ 70 ساله‌ ‌ که‌ دوران کودکی اش را به خوبی به یاد دارد می گوید: در دوران کودکی ام همه‌ ذوق‌ و شوقم‌ برای‌ رسیدن‌ نوروزبود. روز تحویل سال نو به خانه پدر بزرگ می رفتیم تا برایمان استخاره با قرآن بگیرد تا از سرنوشتمان در سال جدید آگاه شویم.

پیرزن می گفت: در خانه مادر بزرگ یک بادیه بزرگ مسی بود که داخل آن پر بود از پوست پیاز، گردو و تخم مرغ های رنگی که هر میهمانی برای دید و بازدید عید می آمد چند آیه قرآن می خواند و یک عدد تخم مرغ پس از بوسیدن دستان مادر بزرگ و پدر بزرگ هدیه می گرفت. تخم مرغ هایی که شاید تا ماهها آن را در کمد لباس هایمان داخل جعبه ای کوچک نگاه می داشتیم و اعتقاد داشتیم که اگر دستان آنها را نبوسیم برکت از زندگیمان می رود.

عیدی دادن در نوروز باستان

رسم سکه عیدی دادن در زمان هرمز دوم – شاه ساسانی در سال 304 میلادی آغاز شد و بر اساس کتب تاریخی ایران باستان داریوش دوم به مناسبت نوروز، در سال 416 پیش از میلاد سکه زرین ویژه‌ای ضرب کرد که یک طرف آن شکل سربازی را در حال تیراندازی با کمان نشان می‌دهد که این رسوم به دلیل افزایش مشکلات اقتصادی مردم آرام آرام جای خود را به هدایای سنتی و کشاورزی داد.

نکته مهم و قابل تامل این است که هم اکنون بیش از نیم قرن است که پول و وجوه نقدی جایگزین عیدیهای شب عید شده است. رسمی که به گفته کارشناسان هم خوب است و هم بد در و نوع خود به اقتصادی برای خانواده ها مبدل شده است.

عیدی آن روزها دیگر خریدار ندارد

گذشت زمان در شیوه عیدی دادن تاثیر گذاشته است. آنچه در سالهای گذشته به عنوان عیدی به هم می‌دادند، در حال حاضر مقبولیت چندانی ندارد. جوانان بیشتر تمایل دارند عیدی خود را به‌صورت نقدی دریافت کنند. مقدار و ارزش عیدی مورد سنجش عیدی گیرندگان واقع می‌شود. برخی از خانواده‌ها بنا به دلایل مختلفی چون مشکلات اقتصادی، کدورت‌های خانوادگی، تجدد گرایی و …. از فرهنگ و سنن دیرینه فاصله گرفته، از عیددیدنی و عیدی دادن شانه خالی می‌کنند.

مشکلات اقتصادی عامل ترویج فرهنگ پول به جای عیدی

عباس محمدی اصل جامعه شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با بیان اینکه پول نشان دهنده کار متراکم انسانها است، اظهار داشت: پرداخت پول نقد به جای عیدی به افراد در چند ویژگی خلاصه می شود. اول اینکه اختیار مصرف را به گیرنده عیدی می دهد، ضمن اینکه اینکه شخص با پرداخت نقدی عیدی ارزش تولید، توان شغلی و توانمندی خود را برای گیرنده عیدی بیان می کند.

وی در ادامه افزود: نمی توان عنوان کرد که پرداخت پول به عنوان عیدی کار پسندیده ای نیست ولی تغییر این الگو می تواند تاثیرات فرهنگی و اجتماعی موثرتری نسبت به عیدی نقدی داشته باشد.

محمدی اصل یکی از دلایل استقبال جامعه به پرداخت و دریافت عیدیهای نقدی را توزیع ناعادلانه ثروت در جامعه بیان کرد و افزود: در کشور ثروتمندی مانند ایران اگر منابع مالی و ثروت ملی عادلانه میان مردم توزیع و جامعه از نظر اقتصادی و تامین معاش، پوشاک و مسکن تامین شود، پرداخت پول به جای عیدی برای هر شخصی نوعی توهین محسوب می شود.

محمدی معتقد است با وضع موجود در جامعه نمی توان توقع داشت محصولات فرهنگی، گردشگری، صنایع دستی و… جایگزین عیدی پول نقد شود.

وی لازمه تغییر این سنت را شناخت والدین از نیازهای فرزندان در خرید و اهدای هدایای نوروزی مناسب و تشویق جامعه در تغییر الگوی عیدی دادن و عیدی گرفتن بیان کرد و افزود: کشیدن یک نقاشی توسط نقاش، ساخت یک وسیله چوبی توسط نجار، خرید یک حلقه فیلم سینمایی و… متناسب با روحیات و نیازهای گیرنده عیدی می تواند تاثیر بسیار ماندگاری در هر دوطرف گیرنده و اهدا کننده داشته باشد.

با توجه به اظهارات این جامعه شناس باید قبول داشت که همه‌ چیز باید از خانواده‌ها شروع‌ شود. پدرها و مادرها باید ایرانی‌ باشند، مثل‌ ایرانیان‌ زندگی‌ کنند و برای‌ این‌ شیوه‌ زندگی‌ احترام‌ قائل‌ باشند. آن‌ وقت‌ بچه ‌ها این‌ آمادگی‌ را دارند که‌ درباره‌ آداب‌ و رسوم‌ قدیمی‌ قصه‌ بشنوند و آن‌ قصه‌ها را باور کنند.

درست‌ مثل‌ پیرزن که به راستی‌ باور داشت اگر موقعی‌ که‌ مادربزرگ‌ تخم‌ مرغ‌ و گندم‌ برشته‌ به‌ ما عیدی‌ می‌ دهد، دست‌ او را نبوسیم‌ و بعد در فرصتی‌ مناسب‌ با ذکر قل‌هو الله… آنها را نخوریم، در آینده‌ زندگی ‌مان‌ بی ‌برکت‌ می ‌ماند.

بچه ها با عیدی هایشان چه می کنند

در رمانها و برخی داستان کوتاه های ایرانی خوانده ایم که در دهه های ماضی بچه ها با پول عیدی شان به سینما می رفتند یا فریم فیلمها و آرتیستهای مورد علاقه شان را می خریدند. این رسم هنوز از بین نرفته و فقط روزآمد شده است.

یاسمین کلاس اول دبیرستان است و با پول های عیدی اش” سی دی” ، “دی وی دی” و کتاب می خرد. شاهین که می خواهد نقاش شود پولهای عیدی اش را برای خرید کتاب های نقاشی بزرگان و هزینه های روزمره اش نگه می دارد.

دلارام و درسا می گویند هدیه عمه بزرگشان را در عید بیشتر از سایر هدایا دوست دارند، البته تاکید می کنند پول عیدی را هم دوست دارند. عمه آنها در عید از یکی از انتشاراتی های بزرگ که قبض های 5 و 10 هزار تومانی کتاب ارائه می دهد، برای آنها قبض خرید کتاب می خرد و آنها قبض ها را تا آغاز تعطیلات تابستان و تعطیلی مدارس نگه می دارند و آن موقع برای خرید کتاب به آن کتابفروشی می روند.

هدایای غیر نقدی در ضمیرناخودآگاه کودک ضبط شود

مرتضی احمدی منش دکترای روانشناسی موفقیت معتقد است که ضمیرناخودآگاه کودک هر فرهنگ و عادتی را به صورت خودکار ضبط می کند و این فرهنگ را می توتن به به صورت دادن یک کتاب و یا یک اسکناس نهادینه کرد.

احمدی منش با بیان اینکه جایگزین کردن فرهنگ درست و اصولی به جای فرهنگ غلط هزینه به همراه دارد، اظهار داشت: آیا می توان از یک نوجوان 12 یا 13 ساله توقع داشت بعد از هفت سال عیدی نقدی گرفتن امسال کتاب عیدی بگیرد، مطمئنا این کار زحمت زیادی دارد ولی می توان به خانواه ها آموزش داد تا کودکان خود را با هدایایی ارزشمند تر از پول آشنا کنند. هدایایی که قطعا در فکر، اندیشه و خاطره کودک تا سالهای مدید تاثیر می گذارد.

احمدی منش معتقد است هدایای غیر نقدی شور و شعف و جذابیت خاصی برای گیرنده هدیه به همراه دارد چراکه تمام احساس و انرژی مثبت اهداکننده هدیه همراه با آن کالا به گیرنده منتقل می شود و این بدان معناست که شخص برای تهیه هدیه وقت گذاشته و برای گیرنده ارزش خاصی قائل بوده است.

البته راهکارهای احمدی منش در صورتی کارساز خواهد بود که رسانه ها و به خصوص سازمانها و نهادهای دولتی و غیر دولتی نیز هدایای خود را از پرداخت مبلغ نقدی تغییر دهند. به عنوان نمونه برخی از بانکها با تیلیغاتی اعم از کارت هدیه به مناسب روز پدر، روز مادر یا عید نوروز این فرهنگ را با ابزار قدرتمندی مانند رسانه ملی در جامعه ترویج می کنند حال آنکه دیگر دوران گل سرخ، کتاب، نقاشی، شعر، لباس، روسری و… به اتمام رسیده و امروز پول و کارت هدیه حرف اول را می زند.