تاثیرات متقابل جنبش زنان و جنبش‌ سبز / پرستو اله یاری

28 اسفند 1389

تا قانون خانواده برابر: این نوشته بخشی از بررسی است که حاصل آن مقاله ای بود که تیرماه 1389 در بیست و یکمین کنفرانس بنیاد پژوهش‌های زنان ایران ارائه شد. صدمین سالروز جهانی زن فرصتی شد برای مرور بررسی تاثیرات متقابل جنبش زنان و جنبش سبز [1].

طبیعی است که داده‌ها و تحلیل‌های کلی این مقاله مختص زمان نگارش است و تغییراتی که با گذشت زمان حاصل شده است، در لابلای نوشته‌ها یادآوری شده است:

اگر جنبش های اجتماعی را “تلاش جمعی برای پیشبرد منافع مشترک یا تامین هدف مشترک از طریق کنش هایی بیرون از حوزه نهادهای مستقر” [2] بدانیم، هم اکنون در کشور ما ایران به دلیل وجود شکاف ها و تبعیض های اجتماعی و انبوه مطالبات بر آورده نشده، چندین جنبش فعال در جامعه وجود دارد، که ممکن است این جنبش ها نسبت به یکدیگر هم پوشانی داشته باشند، یا به طور مستقل و جدا از هم برای کسب مطالبات شان فعالیت کنند، و یا در روند پیکار اجتماعی شان با یکدیگر همکاری و یا حتی مخالفت داشته باشند.

جنبش های اجتماعی همواره با منحنی غیر خطی ترسیم شده اند و در مراحل به ظاهر افول فرصت مناسبی را برای بازسازی دوباره اهداف، کیفیت و کمیت کنشگران و روش کار فراهم آورده اند.

عملکرد کنشگران حقوق زنان نیز در سه دهه گذشته با افت و خیزهای فراوانی همراه بوده که گاه میزان موقعیت آنها را به طور نسبی بهبود بخشیده و گاه با بن بست های قانونی، اجرایی و اجتماعی در پیشروی به سوی جلو همراه بوده است.

به طور مشخص، تغییر روش و فعالیت کنشگران جنبش زنان با شروع دوره اول ریاست جمهوری احمدی نژاد آغاز شد. در این دوره بسیاری از سازمانهای غیر دولتی زنان (NGO) بسته شد و یا با فشارهای امنیتی از کار ایستاد؛ ولی متناسب با فضا، کمپین های زنان که جنبه غیر سازمانی و آگاهی دهنده عمومی دارند و امکان ارتباط نزدیک با بدنه جامعه را فراهم می‌کنند، شکل گرفتند.

از دست آوردهای تغییر روش به این سمت و گستردن خواست های زنان در جامعه و بین مردم، منشور ویژهء حقوق زنان سه کاندیدا از چهار کاندیدای ریاست جمهوری دوره اخیر بود، کم نظیر ترین اتفاقی که در تاریخ 31 ساله جمهوری اسلامی رخ داد.

همچنین با استناد به تعریف گیدنز از جنبش های اجتماعی که در بالا ذکر شد روند کنش اعتراضی مردم پس از انتخابات ریاست جمهوری سال 1388 نیز در زمره ی جنبش های اجتماعی طبقه بندی می شود. این نتیجه گیری از سوی اغلب تحلیل گران و جامعه شناسان مورد تایید قرار گرفته است. این دسته از تحلیل گران در عین حال معتقدند که هدف گسترش یابنده ی این اعتراض ها، از مرزهای اعتراضات جزئی به نتیجه انتخابات، فراتر رفته است و حوادث بعد از آن نیز ثابت می کند که سمت و سوی این مبارزات در کل در راستای دموکراسی خواهی قرار گرفته است. از طرف دیگر جنبش زنان هم با تلاش های مستمر در زمینه رفع تبعیض جنسیتی (که یکی از مصادیق دموکراسی است)، سالها در این جهت تلاش کرده است.

هر چه از عمر جنبش سبز می گذرد به دلیل فشارهای مستمر و فزاینده از تبلور و تظاهرات بیرونی جنبش به مانند گذشته کاسته شده و به شعارهای امید بخش اما بدون راهکار نزدیک می شود.

با در نظر گرفتن تاثیر غیر قابل انکار جنبش ها بر هم، به خاطر دوری گزیدن جنبش زنان از آفت انفعال یا حل شدن در جنبش سبز، بررسی تاثیرات متقابل جنبش زنان و جنبش سبز بر یکدیگر ضروری به نظر می رسد. بعلاوه این بررسی از نظر اتخاد روش ها و راهکارهای جدید توسط جنبش ها نیز حائز اهمیت است به طوری که برای چگونگی طرح مطالبات همیشگی زنان یعنی رفع تبعیض جنسیتی و شکل دهی آن در فضای ملتهب سیاسی این روزها آماده شود.

به ویژه که بعد از انتخابات و با توجه به بحران های بعد از آن، مانند دیگر تحولات سیاسی-اجتماعی گسترده، جنبش مشروطه و نیز جنبش مردمی منجر به انقلاب 57، مسئله حضور زنان و تبعیض های جنسیتی به حاشیه رانده شد و این هم در صحبت ها و بیاینه های دولت-مردان و مهره های سیاسی دیده شده و هم در بین فعالان زنان طرح مطالبات و خواسته های زنان کم رنگ شده است. (لازم به توضیح است که به مرور بعد از فاصله گرفتن از شروع بحران اجتماعی، حضور و مطالبات زنان در هر دو جنبش به جایگاه واقعی خود نزدیک تر شد.) علاوه بر آن شرایط سیاسی-اجتماعی که تهدیداتی را بر هر جنبشی تحمیل می‌کند، موج بالای مهاجرت ها و به تبع آن دوری کنشگران و فعالان از فضای کشور را پدید آورده که این مورد نیز از آسیب های وارد آمده بر جنبش زنان است.

در تبیین میزان و محتوای رابطه جنبش زنان و جنبش سبز و بررسی نسبت این دو با یکدیگر، آراء و نظریه های بسیار متنوعی در جامعه ما وجود دارد اما برای سهولت فهم وضعیت موجود و ارتباط پیچیده ی این دو جنبش، می توانیم دو گروهبندی نظری که دارای قدمت، تاثیرگذاری و سابقه طولانی تری در ایران معاصر است را از میان انبوه نظریات، انتخاب کنیم. نظریات دسته اول که جنبش دموکراسی خواهی را «مقدم» بر جنبش زنان می داند و معتقد است: “دموکراسی سه مرحله دارد: نخست، مرحله تمهید است که ما آن مرحله را گذرانده ایم؛ دوم مرحله گذار که در آن ساز و کارهایی تعبیه می شود تا مرتب انتخابات برگزار شود، روزنامه ها آزادی داشته باشند، قضات مستقل باشند و …، اگر این ساز و کارها اجرایی بشود، تازه وارد مرحله سوم، یعنی مرحله تحکیم دموکراسی می شویم. ما الان در جامعه ای هستیم که گذار به دموکراسی هنوز انجام نشده است. پس، ادعای اصلی من این است که بر اساس تجربه جوامع دیگر، جنبش مستقل زنان در جایی که گذار به دموکراسی انجام نشده، ممکن نیست.” [3]

دسته دوم نظریات مطرح شده در تبیین این مقوله ی بغرنج اجتماعی، بر خلاف دسته اول، به تقدّم و تأخّر مراحل دموکراسی باور ندارد و معتقد است که جنبش های اجتماعیی که از پایین و با منشاء و نیروی محرکه مسالمت آمیز برای اصلاحات دموکراتیک تلاش می کنند به خودی خود یکی از اشکال گذار به دموکراسی است: “می توان گفت که گذار به دموکراسی مانند توافق بر سر قواعد و شکل و روند بازی معینی است…. یکی از اشکال عمدهء گذار به دموکراسی از طریق بسیج توده ها از پایین و تحمیل سازش میان نخبگان بدون اعمال خشونت است.” [4]

در این مقاله سعی شده است تا تصویری از چگونگی، کیفیت و کمّیت، طرح مطالبات زنان توسط رهبران و کنشگران جنبش سبز و جهت دهی به آنها توسط جنبش زنان در بازه بعد از انتخابات ریاست جمهوری (خرداد 1388 تا خرداد 1389) دهم ارائه شود. در واقع هدف اصلی این مقاله این است که جنبش زنان و جنبش سبز چه تاثیراتی بر یکدیگر داشته اند. و این توضیح هم لازم است که تاکید ویژه بر کمپین یک میلیون امضا در کل جنبش زنان‏‏، به دلیل آشنایی و ارتباط بیشتر نویسنده با کنشگران و مطالبات آن است.

برای تدوین این مقاله از روش های زیر استفاده شده است:

1. مصاحبه عمیق باحدود 7 نفر از کنشگرانی که بعد از حوادث انتخابات به کمپین یک میلیون امضا پیوسته و فعال شده اند از چند جهت زیر:

میزان آگاهی قبلی آنها از فعالیت های کمپین [5]در طول سه سال قبل از انتخابات
میزان مشارکت آنها در اعتراضات بعد از انتخابات
چرایی و انگیزه شرکت در اعتراضات بعد از انتخابات
انگیزه آنها برای پیوستن به کمپین بعد از انتخابات

2. مشاهده میدانی زنانی که در اعتراضات بعد از انتخابات سهیم بوده اند، ولی جزء کنشگران کمپین یک میلیون امضا نبودند و بررسی نگاه جنسیتی آنها، گفتمان آنها و نیز درک مطالبه واقعی آنها از شرکت در اعتراضات بعد از انتخابات است.

در دو روش بالا از تحلیل گفتمان̗ کیفی روایت ها و مصاحبه های انجام شده‏، استفاده شده است.

3. بررسی بیانیه های موسوی، کروبی، رهنورد، خاتمی و جمعی از روشنفکران، از لحاظ درج مطالبات جنسیتی در آنها (تحلیل کیفی) و تعداد مطالبات ذکر شده در مجموع و در تاریخ های مدنظر. و متقابلن بررسی 4 سایت معروف حقوق زنان (که مطالبشان در ایران تولید و منتشر می شد.) در فضای بعد از انتخابات (قابل ذکر است که سایت ها و بیانیه ها در طول یک سال خرداد 1388 تا خرداد 1389 بررسی شده اند) از جنبه پرداختن به حقوق زنان، با بررسی کمّی آنها و نیز پرداختن مطالب سایت ها به جنبش سبز کمی و کیفی از هر دو جنبه.

بررسی هر کدام از این موارد (مصاحبه ها، رسانه ها و بیانیه ها) نه در مقابل یکدیگر، بلکه مجزا می‌تواند ارائه دهنده تصویری کلی از فضای موجود دو جنبش باشد.

از سه روش فوق، در اینجا فقط سومین روش یعنی بررسی مصاحبه ها، رسانه ها و بیانیه ها آورده شده است.

بررسی محتوای رسانه های جنبش سبز در خصوص مسائل زنان

در طی یک سال بعد از انتخابات، از 22 خرداد 88 تا خرداد 89 رسانه های مختلفی به اطلاع رسانی راجع به حوادث پرداختند. روزنامه های اندک شماری که هنوز توقیف نشده بودند، وب سایت های مختلف که قبل از انتخابات فعال بودند و یا بعد از انتخابات برای تحت پوشش قرار دادن اخبار حرکت های مردمی ایجاد شدند و شبکه های تلویزیونی (ماهواره ای) متعدد. اما تنها رسانه ای که به طور مطلق می شود به کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری نسبت داد، نوشته ها و یا سخنرانی های خود آن افراد است. دو فردی که گاه به عنوان رهبران جنبش سبز (موسوی و کروبی) نامیده شده اند و در مواردی نیز هدایت مسیر اعتراضات و مسئولیت اتفاقات به آنها نسبت داده شده است. علاوه بر آن دو، افراد دیگری نیز، در حلقه مدیریت اعتراضات موثر بوده اند و یا سعی داشته اند بر آن تاثیر بگذارند مانند زهرا رهنورد و محمد خاتمی، رئیس جمهور پیشین و نیز نخبگانی که به گفته خودشان اتاق فکر جنبش سبز را تشکیل می دانند.

برای بررسی تصویر زنان در این حرکت، بیانیه هایی که در این یک سال توسط افراد ذکر شده در بالا صادر شده بود از چند جهت بررسی می شود: 1) ادبیات بیانیه ها، 2) پرداختن به موضوعات خاص زنان در بیانیه ها از نظر کمی و کیفی و زمان رشد و یا افت آن.

ادبیات بیانیه ها

نوع ادبیاتی که در هر بیانیه برای مخاطب قرار دادن و یا هدف قرار دادن، انتخاب شده است، توجه نویسنده به آن گروه در زمان نگارش را نشان می دهد و نیز میزان توجه به گروهها، در نظر گرفتن مطالبات اعتراضی آنها را مد نظر قرار می دهد. توجه به گروهها و افراد علاوه بر زمان نگارش و پدیده های رخ داده در آن زمان، تاثیر خواست مطرح شده بیرونی را نیز مطرح می کند.

از 46 بیانیه و نامه و سخنرانی 5 فرد-گروه اشاره شده، 18 بیانیه از طرف موسوی صادر شده است، 12 بیانیه و نامه از طرف کروبی، 6 بیانیه و مصاحبه از طرف رهنورد، 1 بیانیه از طرف خاتمی، 5 بیانیه و گفتگو و نامه از طرف اتاق فکر 5 نفره روشنفکران (کدیور، سروش، مهاجرانی، گنجی، بازرگان) و 3 بیانیه به طور مشترک از طرف موسوی و کروبی. 4 هدف متنی (نشانگاه مطلب) در این متون مورد بررسی قرار گرفته است: مردم، زنان و مردان، مردان (به تنهایی)، زنان (به تنهایی).

به طور کلی 47.8 در صد از بیانیه ها “مردم” را هدف قرار داده اند (جدول شماره 7)، و بیشتر این بیانیه ها مربوط به ماههای تیر، مهر و آذر 88 بوده است (نمودارهای شماره 4) 17.4 درصد نیز “زنان و مردان” را هدف قرار داده است. بیشتر خطاب این دو مورد در ماههای خرداد و شهریور 88 بوده است. به نظر می رسد در روزهای ابتدای اعتراضات که موضوع مطرح شده اغلب انتخابات و نتایج اعلام شده، بوده است مردان و زنان برای شرکت گسترده در انتخابات، که معمولا آمار رای ها به تفکیک جنسی هم ارائه می شود، هدف بوده اند ولی به تدریج با گسترش اعتراضات خیابانی و برخورد با آنها، مردم فارغ از جنسیتشان هدف تمام بیانیه های بعدی شده اند.

براساس جدول شماره 1، در 47.8 درصد بیانیه ها نشانگاه مطلب مردم بوده اند، در23.9 درصد زنان به تنهایی نشانگاه بیانیه اند. در 6.5 درصد بیانیه ها فقط مردان و در4.3 درصد زنان و مردان به همراه مردم نشانگاه بیانیه ها هستند.

مردان (به تنهایی) 6.5 درصد هدف بیانیه ها را تشکیل می دهد و این عدد از بیانیه های صادر شده در مرداد، شهریور و آبان 88 حاصل می شود که در این تاریخ بیشتر مشاوران موسوی و کروبی بازداشت شده و یا مورد برخورد قرار گرفته اند.

زنان (به تنهایی) 23.9 درصد هدف بیانیه ها را تشکیل می دهند. مقدار زیادی از این رقم از بیانیه های مرداد ماه و دی ماه و بهمن 88 به وجود آمده است. در مرداد زمزمه های اخبار مربوط به تجاوز به بازداشت شدگان مطرح شده بود، اما در بیشتر بیانیه های صادر شده، هدف اعتراض، زنان مورد تجاوز قرار گرفته اند. (با وجود اینکه اخبار منتشر شده در آن تاریخ بیشتر مردان را قربانی این رفتارها نشان می داد.) بیانیه های دی ماه نیز بعد از حوادث روز عاشورا صادر شده است و اعتراض به نحوه برخورد با معترضان. اما نکته جالب در مورد این بیاینه ها هم این است که اعتراض به برخورد با زنان حدود سه برابر اعتراض به دیگر معترضان (اشاره به “مردم” و یا به “زنان و مردان”)، فارغ از جنسیت، است.

بلندترین قسمت نمودار مربوط به ادبیات مورد هدف، زنان (به تنهایی)، مربوط به اسفند ماه است که 100 درصد بیانیه های صادر شده است در آن ماه با موضوع خاص زنان بوده است. به نظر 8 مارس (17 اسفند، روز جهانی زن) در چنین پدیده ای تاثیر زیادی داشته است.

در فروردین 89 با آنکه دیدارهای نوروزیی فراوانی با خانواده های بازداشت شدگان، و نیز خانواده های کشته شدگان و یا آسیب دیدگان حوادث انجام گرفت و خبرها و گزارش ها و عکس های زیادی از دید و بازدیدها منتشر شد، اما بیانیه ای از سوی این 5 فرد-گروه صادر نشد.

اما در خرداد 89 به نظر ادبیات برابری نسبت به قبل در بیانیه ها و گفتمان رهبران جنبش سبز حاصل می شود، 60 درصد بیانیه ها با هدف متنی زنان (به تنهایی) و 20 درصد باقی هم با هدف متنی “زنان و مردان” و نیز 20 درصد با هدف متنی “مردم” صادر شده است موضوعی که می شود دلایل زیادی بر آن ذکر کرد از جمله گذشت زمان و فاصله گرفتن از حوادث و خشونت های آن، تاثیر 8 مارس و روز جهانی زن و فعالیت کنشگران حقوق زنان پیرامون آن روز (تشکیل گروهی با عنوان همگرایی سبز جنبش زنان که اولین دیدار مشترک فعالان زنان از گروههای سابق مختلف با زهرا رهنورد همزمان با 8 مارس 1388 انجام شد)، مطرح شدن دوباره قانون حمایت از خانواده در مجلس، نوشته های احساسی و در عین حال قدرتمند خانواده های بازداشت شدگان و قربانیان حوادث و نیز دیدارهای نوروزی چهره به چهره رهبران جنبش سبز با آنان.

موضوعات خاص زنان

اما اینکه چقدر موضوعات زنان در گفتمان دموکراسی خواهی جنبش سبز وارد شده است و در چه مواقعی بیشتر و یا کمتر بوده است، بحث چگونگی مطرح شدن را نیز همراه می کند. از بین موضوعات و مطالبات زنان که در دهه آخر مطرح بوده است، اشاره به کمپین (ده قانون ازدواج- طلاق- دیه- ارث- شهادت- سن مسئولیت کیفری- قتل های ناموسی- تعدد زوجات- حضانت- تابعیت)، لایحه حمایت از خانواده (یا اشاره به چند همسری و ازدواج موقت)، رفع تبعیض از زنان (به طور کلی)، برابری حقوقی زن و مرد، حذف و یا رفع خشونت بر زنان، قضاوت و مدیریت زنان جز مطالبی مورد بررسی در بیانیه ها قرار گرفته است.

بین 46 بیانیه در 37.2 درصد به یک یا چند مورد از موارد بالا اشاره شده است (جدول شماره 4)، و در 63.8 درصد به هیچ کدام از آنها اشاره نشده است. درصد اشاره شده به این مطالبات با گذشت زمان تقریبا سیر صعودی داشته است (نمودار شماره 6). از خرداد 88 با اشاره حداقلی 14.28 درصدی شروع و بعد از یک سال در خرداد 89 به 60 درصد اشاره به مطالبات زنان در بیانیه ها رسیده است.

براساس جدول شماره 2، از 46 بیانیه صادر شده 65.2 درصد از آنها اشاره ای به کمپین،لایحه حمایت از خانواده،رفع تبعیض از زنان،رفع خشونت علیه زنان ندارند. در 34.8 درصد از بیانیه ها هم اشاره ای به یکی از موارد ذکر شده دربالا شده است.

اگر مطالبات بررسی شده زنان در این بیانیه ها را به طور کلی سه موضوع حذف یا رفع خشونت، رفع تبعیض و برابری حقوقی زن و مرد در نظر بگیریم (جدول شماره 3)، در 20.9 درصد به حذف و یا رفع خشونت از زنان اشاره شده است. در 7 درصد از بیانیه ها به رفع تبعیض از زنان و برابری حقوقی زن و مرد توامان اشاره شده است در 9.3 درصد از بیانیه ها به هر سه مورد فوق اشاره شده است.

با توجه به جدول شماره 3، در 8/62درصد از بیانیه ها اشاره ای به هیچ یک از موارد برابری نشده، در9/20درصد بیانیه ها به رفع یا توقف خشونت علیه زنان اشاره شده است (بیشتر موارد مریوط به کروبی و درباره کهریزک است)،در 3/9درصد به برابری حقوقی،رفع تبعیض از زنان و رفع خشونت از زنان اشاره شده (بیانیه های زهرا رهنورد) است. توجه به رفع تبعیض از زنان،برابری خشونت و رفع تبعیض از زنان به تنهایی 0درصد است.

اگر بین بیانیه هایی که به طور مستقیم به مطالبات زنان اشاره کرده اند، بررسی صورت بگیرد آمار ذکر هر کدام از موارد فوق در طی زمان کاملا تاثیر گرفته از شرایط زمانی مشاهده می شود. حذف و یا رفع خشونت از زنان در 100 درصد، بیاینه های اشاره کننده به مطالبات زنان، در ماه مهر ذکر می شود (نمودار شماره 7). از تاریخ دی به بعد رفع تبعیض و برابری حقوقی هم به تدریج به مطالبات اضافه می شود، تا اینکه در اسفند ماه هر سه مورد در 66.66 درصد از بیانیه های با ذکر مطالبات زنان، مطرح می شود و نکته مورد توجه در این ماه، این است که رفع و یا حذف خشونت در هیچ یک از بیانیه های این ماه به تنهایی و بدون ذکر رفع تبعیض و یا برابری حقوقی و یا هر دو بیان نمی شود، موردی که بیانگر این نکته است که توجه به این که حذف خشونت بدون آن دو مطالبه دیگر ممکن نیست، در بیانیه رهبران در نظر گرفته شده و البته سرانجام در خرداد 89 هر سه مورد به نسبت متعادلی در تمام بیانیه هایی که به ذکر مطالبات خاص زنان می پردازند، بیان می شود.

با توجه به این که کمپین شامل موارد قانونی حقوق برابر زن ومرد است، موضوع دیگر مورد بررسی، مصادیق برابری حقوقی است. فراوانی موارد مورد بررسی، ترکیبی از 10 ماده قانونی کمپین و نیز قانون تعدد زوجات را معنی دار نشان می دهد (جدول شماره 4). علاوه بر آن ماههای دی، بهمن و اسفند 88 و نیز خرداد 89 ارزش بررسی را در این مورد خاص نشان می دهند. در ماههای دی و بهمن در 20 درصد بیانیه ها ترکیبی از موارد حقوقی کمپین (بدون اشاره به نام آن) ذکر شده است و در اسفند ماه نیز در 66.66 درصد موارد ترکیبی و 33.33 درصد تعدد زوجات جز مطالبات زنان بیان شده است (نمودار شماره 8). به نظر می رسد مطرح شدن دوباره لایحه حمایت از خانواده (و تاثیر مستقیم فعالان زن بر هدایت مطالبات رهبران سبز به سوی برابری) در اوایل بهمن ماه بر ذکر این مورد به طور ویژه تاثیر داشته است. و در نهایت در خرداد ماه 89 در 50 درصد بیانیه های ذکر شده ترکیبی از موارد حقوقی کمپین که حذف تعدد زوجات نیز جز آنها است، بیان شده است.

بر اساس جدول شماره 4، در84.8 درصد بیانیه ها اشاره ای به مصادیق برابری حقوقی زن و مرد نشده در 13 درصد بیانیه ها به ترکیبی از همه موارد یا چند مورد ازکمپین تغییر برای برابری و لایحه حمایت از خانواده شده است این موارد بیشتر در بیانیه های زهرا رهنورد اشاره شده است و در بیانیه 5ماده ای زنان. در 2.2 درصد از موارد یعنی یک بیانیه زهرا رهنورد به منع تعدد زوجات اشاره شده است.

سایه زنان بر ادبیات و مطالبات جنبش سبز

بررسی آمار و زمان بیانیه های منتشر شده، حضور هوشمندانه زنان (به طور ویژه همگرایی سبز جنبش زنان) را در روند جنبش سبز و مشخص کردن مصادیق دموکراسی خواهی نشان می‌دهد و نیز حاکی از توان فعالان حقوق زنان بر هدایت مسیر دموکراسی خواهی منطبق با مطالبات زنان است. (سوار شدن بر موج اعتراضات مدنی و مطرح کردن به موقع و مناسب مطالبات جنبش زنان) در عین حال بیانگر این نکته نیز هست که زمانهایی که فعالان حقوق زنان از کنش وامانده و یا کند می‌شوند، کسان دیگری، حتی آنها که داعیه دموکراسی خواهی دارند، مطالبات زنان را به یاد نمی‌آورند و پیگیری نمی‌کنند.

علاوه بر آن وزنه‌های سیاسی- اجتماعی همچون زهرا رهنورد که سعی می‌کنند به مطالبات قشرهای مختلف جامعه توجه کنند، فعالان جنبش‌های پرقدمت را یاری می‌کنند و در جایگاه تسریع‌کننده، طرح و احقاق خواسته‌های مسالمت آمیز زنان را آسان‌‌تر می‌کنند.

بررسی رسانه های زنان در یک سال بعد از حوادث انتخابات

بسیاری از تحلیل گران اجتماعی، حوادث بعد از انتخابات 88 را شوکی به بدنه اجتماع و به تبع به فعالان اجتماعی قلمداد کرده‌اند. اگر چنین تحلیلی را بپذیریم، در آن صورت زمان و چگونگی برون رفت جنبش‌های اجتماعی-مدنی از شوک حوادث و برطرف کردن شوک وارده با فعالیت‌های بعدی، نقطه عزیمت دوباره جنبش ها به حساب می آیند. با سرکوب گسترده فعالان حقوق زنان در چهار ساله اخیر، عملا امکان تقویت و ادامه کار سازمان های غیر دولتی NGO ها وجود نداشت و رسانه های دولتی و روزنامه های کثیر الانتشار هم به مرور زمان صحبت از مطالبات زنان را محدود و محدودتر کردند. در عوض ظرف مدت چهار سال تعداد زیادی کمپین و ائتلاف حول خواسته های زنان شکل گرفت و از فضای مجازی هر چه بیشتر از قبل برای اخبار کمپین ها و ائتلاف ها و نیز آگاهی رسانی در خصوص مطالبات زنان استفاده شد. قوی ترین و ماندگارترین وب سایت های فعالان زنان (که سردبیری و تولید مطالب آنها در ایران انجام می‌شده است) در این مدت چهار وب سایت: تغییر برای برابری (اولین سایت رسمی کمپین یک میلیون امضا)، مدرسه فمینیستی، میدان زنان و کانون زنان ایرانی بوده است.

اولین واکنش بعد از شوک

اغلب این چهار سایت به طور معمول و هفتگی یا حتی روزانه مقاله ای تحلیلی راجع به وضعیت زنان و اتفاقات پیش آمدهء مربوط به زنان در کشور، گزارش و یا مصاحبه ای با صاحب نظران پیرامون شرایط جدید دارند.

همچنین اخبار روزانه اکثرا مربوط به زنان را هم پوشش می دهند و یا از سایت ها و خبرگزاری دیگر نقل می کنند. بلافاصله بعد از انتخابات 22 خرداد 88، موج اعتراضات احزاب و حتی مردم آغاز شد، چون موج دستگیری های گسترده حتی از قبل رای گیری آغاز شده بود. علاوه بر آن بعد از اعلام نتایج نیز اعتراضات مردمی به طور خودجوش به راه افتاد و نیز به تدریج ساماندهی اعتراضات مردمی و در مقابل خشونت و سرکوب و جلوگیری از اعتراضات آغاز شد. خبر رسانی رسمی در مورد اعتراضات و دستگیری ها بعد از اندکی تاخیر در سیستم های خبری به راه افتاد. چهار سایت نام برده زنان نیز از شوک اتفاقات و نیز اعتراضات ایمن نبودند. گرچه نباید حوادث دیگر را هم از نظر دور داشت.

درست در روز 22 خرداد 88 سایت تغییر برای برابری و مدرسه فمینیستی هر دو برای چندمین بار فیلتر شدند. و سردبیر سایت کانون زنان ایرانی (ژیلا بنی یعقوب) در تاریخ 30 خرداد 88 بازداشت شد.

با توجه به فضای حاکم شده جدید، علاوه بر خبرهای تایید شده و یا بعضا تایید نشده ای که سایت های زنان از خبررسانی های دیگر نقل می کردند، تا چند روز هیچ مقالهء تحلیلی در این سایت ها منتشر نشد. حتی هیچ مطلب تولیدی (اعم از گزارش‏، مصاحبه و یا خبر تولیدی) هم انتشار پیدا نکرد. اولین مطالب به ترتیب تاریخ انتشار به صورت زیر است:

0- مقاله توصیفی- تحلیلی راجع به همبستگی جنبش زنان در سایت تغییر برای برابری: “5 سال برای همبستگی جنبش زنان” / 22 خرداد 88- خدیجه مقدم/ روز برگزاری انتخابات (برای این مقاله شماره 0 انتخاب شده است چون با وجود انتشار در روز انتخابات اما به آن موضوع و حوادث پیرامون آن نمی‌پردازد)

1- گزارش توصیفی از تجمع اعتراضی 25 خرداد در سایت میدان: “امروز تهران قیامت بود. قیامت!” / 27 خرداد 88- ساقی لقایی/ 5 روز بعد از شروع حوادث

2- مقاله تحلیلی راجع به انتخابات در سایت مدرسه فمینیستی: “انتخابات” / 28 خرداد 88 – پگاه احمدی/ 6 روز بعد از شروع حوادث

3- گزارش تصویری از حضور زنان در میدان توپخانه در سایت میدان/ 28 خرداد 88

4- کاری کلیماتور در مورد کشته شدن زنان در حوادث در سایت مدرسه فمینیستی: “خواهر شهیدم رایتو پس می گیرم” / 29 خرداد 88- 7 روز بعد از شروع حوادث

5- گزارشی از رسانه های لبنان در سایت کانون زنان ایرانی: “موج سبز در رسانه های لبنان” / 30 خرداد 88- 8 روز بعد از شروع حوادث

6- مقاله در مورد ادامه همگرایی زنان در مورد انتخابات در سایت میدان: “تردید در نتیجهء انتخابات و جنبش زنان” / 31 خرداد 88- اعظم خاتم

بعد از این مطالب، تا تولید مقاله تحلیل وضعیت جنبش زنان و جنبش سبز حدود 10 روز طول می کشد (30 خرداد شروع واکنش ‌های خیابانی-نظامی دولت و حاکمیت در برخورد با معترضان بوده‌است) و بعد از آن اولین مقاله در مدرسه فمینیستی به نام “چالش های تازه جنبش زنان” در تاریخ 15 تیر 88 توسط نوشین احمدی خراسانی منتشر می شود.

پس از آن مقالات تحلیلی در سایت های دیگر نیز به تدریج تولید می شوند:

“تحولات اخیر و پرسش های مدنظر” پروین اردلان- 19 تیر 88 که همان طور که از نامش پیداست در آن سوالهایی در رابطه با کمپین یک میلیون امضا بعد از اتفاقات مطرح می شود و دعوت به هم اندیشی و نوشتن در مورد آن صورت می گیرد- در سایت تغییر برای برابری/ “چیدن دوباره مهره های شطرنج” آذر تشکر- 19 تیر 88 در سایت میدان.

البته در همین فاصله 10 روزه خبرهای بسیاری در هر 4 سایت تولید و منتشر شدند و مطالب اعتراضی به وضعیت جدید هم منتشر شد مانند:

“به این ماجرا خاتمه دهید” / 10 تیر 88- فریده غایب در سایت کانون زنان ایرانی

“دختران کوچه های شاد و خیابان های امن /دختران شهرهای قتل آگین و سرزمین خون زده” / 10 تیر 88- منصوره شجاعی در سایت مدرسه فمینیستی

تلاش برای فعالیت دوباره

بعد از آن بیشتر مطالب سایت های زنان بر پایه جنبش نوپای مردمی بود، مطالبی که به طور مستقیم به تعریف و تحلیل مناسبات جنبش جدید می پردازد، مطالبی که شامل نسبت جنبش زنان و حوادث پدید آمده است و نیز نقدها با نگاه زنانه به اظهار نظرها و کنشگری جدید. با این همه در طول یک سال گذشته (خرداد 1388 تا خرداد 1389) چهار سایت زنان مانند یکدیگر در تولید مطالب عمل نکردند.

مطالب تولیدی سایت های زنان شامل مقاله تحلیلی و گاه توصیفی، نوشته های احساسی که از این به بعد به عنوان دلنوشته از آنها یاد می‌شود و گزارش و مصاحبه است. که در رده بندی مطالب فقط از دو نوع کلی مقاله و دلنوشته یاد می شود. همچنین موضوع مطالب به موضوعات خاص زنان، موضوعات مربوط به جنبش سبز و مطالب ترکیبی است که شامل نسبیت دو جنبش زنان و سبز و نیز مواجهه آن دو است.

سایت تغییر برای برابری در یک ساله بین 22 خرداد 88 تا آخر خرداد 89 مجموعا شامل 174 مطلب است (نمودار شماره 5) که از این تعداد 22 مطلب مربوط به جنبش سبز بود که 8 مطلب آن دلنوشته های مربوط به جنبش سبز است و 26 مورد ترکیبی و 126 مطلب خاص زنان. سایت مدرسه فمینیستی شامل 282 مطلب است که 60 مورد جنبش سبز که از بین آنها 18 دلنوشته است، 42 ترکیبی با 3 دلنوشته ترکیبی و 180 مطلب خاص زنان. سایت میدان 102 مطلب با 34 مطلب سبز و 19 مطلب ترکیبی و 49 مطلب خاص زنان. سایت میدان تنها سایتی است که بعد از دی ماه عملا تعطیل شد و حتی آرشیو مطالب قبلی هم از روی فضای اینترنت برداشته شد تا حدود یک ماه پیش که مطالب قبلی دوباره برگردانده شد. (گرچه موضوع دستگیری راه‌اندازان سایت در تیرماه و دی ماه 1388 هم جز مواردی است که نباید فراموش شوند) سایت کانون زنان ایرانی با 81 مطلب که 62 تا از مطالب مربوط به جنبش سبز و 10 مطلب ترکیبی است و تنها 9 مطلب خاص زنان است. این سایت بر خلاف سه سایت قبلی آمار مطالب مربوط به زنانش کمتر از دو مورد دیگر سبز و ترکیبی است.

همراهی با جنبش سبز

در نمودار شماره 6 (زیر) درصد کل مطالب ارائه شده سایت های زنان نشان داده شده است. سایت مدرسه فمینیستی 43 درصد، سایت تغییر برای برابری 27 درصد، سایت میدان 20 درصد و سایت کانون زنان ایرانی 10 درصد به ترتیب بیشترین مطالب را تولید کرده اند. نکته قابل توجه عدم تعادل بین نیروهای فعال در سایت ها و حجم مطالب تولیدی آن است. نکته دیگر دلنوشته های هر کدام از سایت ها است، اگر دلنوشته ها را حمایت احساسی از بازداشت شده ها حوادث در نظر بگیریم، سایت کانون زنان ایرانی و سایت مدرسه فمینیستی به ترتیب بیشترین دلنوشته ها را برای بازداشت شدگانی داشته اند که الزاما از فعالان حقوق زنان نبوده اند. و سایت های میدان و تا حدی سایت تغییر برای برابری دلنوشته های خاص فعالان زنان را داشته اند.

تولدی نو در بستر حوادث

اولین بیانیه خاص زنان در اعتراض به نتیجه انتخابات اخیر و برخوردها با بازداشت شدگان با 800 امضا در اول تیر 88 منتشر شد که تقریبا تمام 4 سایت زنان خبر این بیانیه را منتشر کردند و بعد از آن فقط بیانیه اعتراضی نسبت به لایحه حمایت از خانواده به تعداد امضای بیشتری رسید بیش از 3000 امضا که بعد از اتفاقات 22 بهمن منتشر شد (و در هیچ کدام از رسانه های معروف به رسانه های جنبش سبز هم انعکاس نیافت). در عوض مطرح شدن دوباره موضوع لایحه که حدود یک سال قبل با ائتلاف گروههای مختلف زنان به موفقیت نسبی رسیده بود، باعث شد تا انرژی جدیدی برای اقدامات دوباره حول این لایحه شکل بگیرد. دو سایت تغییر برای برابری و سایت مدرسه فمینیستی مطالب بسیاری را حول این لایحه منتشر کردند و سایت جدیدی نیز به بهانه این موضوع شکل گرفت با نام “تا قانون خانواده برابر” از 11 اسفند 88 که به لایحه حمایت از خانواده و نیز قوانین بدیل خانواده در کشورهای مسلمان می پردازد. از زمان شکل گیری این سایت جدید تا خرداد 89 حدود 3 ماه 25 مطلب در این سایت تولید شده است.

علاوه بر آن سایت “هم سری” که به شروط ضمن عقد و چگونگی ذکر آنها در عقد نامه و مشکلات ناشی از آن می پردازد نیز از 17 اسفند 88 (8 مارس) شکل گرفت.

هر دو سایت فوق بر خلاف سایت های قبل توسط نیروهای جوان جنبش زنان راه اندازی شده و مدیریت می‌شوند و حاکی از رویکرد تازه فعالان حقوق زنان در زمینه زنان و خانواده و ارائه راهکارهای عملی و زود بازده در فضای ناامن اجتماعی است. رویکردی تازه ای که علاوه بر انتقاد و اعتراض سلبی، به ارائه موارد ایجابی و قوانین و یا راهکارهای بدیل هم می پردازد. بنابراین به نظر می رسد حوادث بعد از انتخابات و فشار و سرکوب هر چه بیشتر فعالان اجتماعی، به دلیل بازداشت و حکم های سنگین و امنیتی تر شدن هر نوع فضای اجتماعی، نیروی جوان و تازه نفس را برای مدیریت تازه فعالیت ها آزموده تر کرده است. در حالی که در عوض نیروهای قدیمی جنبش زنان را از همبستگی (در سایت های گروهی نوشتن) به سوی شخصی نویسی (در وب سایت ها و وبلاگ های شخصی) سوق داده است.

علاوه بر آن فعالیت دوباره کنشگران حقوق زنان حول لایحه حمایت از خانواده و نیز روز جهانی زن (8 مارس) و همراه نمودن زنان از گروه‌های مختلف با هم در این روز، از دیگر دستآوردهای بود که خیلی زود در ادبیات و گفتمان رهبران جنبش سبز نمودار شد.

باعث شد فعالان زنان بعد از بحرانهای اجتماعی و رکود کنشگری بتوانند با سوار شدن بر موج جدید اجتماعی و بیان کردن مطالبات خود با وزن سیاسی- اجتماعی آنها و نیز پیگیری کنشگری سابق خود، دوباره به خیابان‌ها و خانه‌های مردم برگردند و مطالبات خود و زنان کشور را طرح کنند. و دست کم از تصویب دوباره لایحه جلوگیری کنند و مجلسیان را به بازاندیشی راجع به موارد لایحه وادارند. بعد از بازهء تاریخی که مورد بررسی قرا گرفت، در 9 ماه گذشته تقریبا در تمام بیانیه‌های رهبران جنبش سبز ادبیات برابری زنان و مردان به نسبت خوبی رعایت شد و نیز در مشخص کردن مطالبات، به مطالبات زنان نیز اشاره شد. از بین چهار سایت‌ زنان، به جز میدان بقیه سایت‌ها کمابیش با تغییراتی نسبت به عملکرد گذشته خود همچنان فعالیت می‌کنند. گرچه در این مدت همچنان فعالیت‌‌های سایت‌های زنان مانند فعالیت کنشگران با افت و خیز فراوان همراه بوده است و با فشارهای امنیتی و فیلتر شدن‌های مکرر روبرو شده است.

یادداشت (بخش اول مقاله)

[1] در این نوشته هر جا از جنبش سبز نام برده شده منظور حرکتهای اعتراضی مردمی بعد از انتخابات سال 88 ریاست جمهوری است.

[2] ‏‏‏‏گیدنز٬‏ جامعه شناسی٬‏‏‏‏ ترجمه حسن چاووشیان‏٬‏‏ 1386، صفحه 634

[3] جنبش زنان و گذار به دموکراسی، مصاحبه با حمیدرضا جلایی پور، سایت تا قانون خانواده برابر، 2 تیر 89

[4] موج جدید نظریه های گذار به دموکراسی، مقاله مستخرج از طرح پژوهشی مطالعه تطبیقی گذار به دموکراسی با حمایت مالی معاونت پژوهشی دانشگاه تهران، دفتر نخست گذار به دموکراسی، حسین بشریه، 1384

[5] هر جا از کمپین نام برده شده است، منظور کمپین یک میلیون امضا برای تغییر قوانین تبعیض آمیز است.

یادداشت (بخش دوم مقاله)

[1] تاثیرات متقابل جنبش زنان و جنبش‌های اجتماعی دیگر/ بخش اول http://fairfamilylaw.in/spip.php?ar...

[2] در این نوشته هر جا از جنبش سبز نام برده شده منظور حرکتهای اعتراضی مردمی بعد از انتخابات سال 88 ریاست جمهوری است.