نمایشگاه پرتره های زنان ایرانی پس از کشف حجاب: در برابر چشمهایت ورود آقایان آزاد نیست

گزارش از: طاهره امانی-14 دی 1391

مدرسه فمینیستی: نگارخانه شماره شش نمایشگاهی از پرتره­ های زنان ایرانی در دوران پس از کشف حجاب برگزار کرده است.

این نمایشگاه با عنوان «در برابر چشمهایت» کاری است از پریسا دمندان، عکاس و پژوهشگر و مدرس عکاسی.

آثار به نمایش گذاشته شده در این نمایشگاه بخشی از عکس­هایی است که پریسا دمندان در پی طرح شناسایی و جمع­ آوری آرشیوهای عکس عکاسان قدیمی اصفهان در سال های 1370 تا 1379 گرد آورده است.

او در این پژوهش شیشه­ های عکس عکاسخانه­ های چهره­ نما (میرزا مهدی خان چهره­نما)، درخشان (غلامحسین درخشان)، شرق (ابولقاسم جلا) و عکس­های میناس پات کرهانیان و تعدادی دیگر را بازیافته و آنها را در مجموعه ­ای آماده­ ی چاپ کرده است.

عکس­های به نمایش درآمده بخشی از عکس­هایی است که اجازه­ ی انتشار نیافته و فقط اجازه­ ی نمایش در نمایشگاهی ویژه­ ی خانم­ها را دریافت کرده است.

این عکس­ها تماما پرتره است و در آنها، آنچنان که در کاتالوگ نمایشگاه آمده، “زنان در استودیو، کاملا از پزی که توسط عکاس­ها که همگی مرد بودند، به آنها داده می شد متابعت می­کردند. در عین تسلیم بودن، مسلم است که این زنان، در مراجعه به عکاسخانه­ ها و نشستن در مقابل عکاس، آزادانه تصمیم­گیری کرده و نحوه­ ی لباس پوشیدن، آرایش ظاهری که از خود ارائه داده اند را آگاهانه انتخاب نموده­ اند.”

عکس به مثابه سند تاریخی

به این عکس­ها به عنوان سندی از وضعیت اجتماعی زنان در دوره­ ی انتقالی قدرت از قاجاریه به پهلوی می­توان نگاه کرد. با توجه به وضع آرایش مو و نوع پوشش انتخابی زنان در این عکس­ها می­توان استنباط کرد که بیشتر آنها در دوره­ ی پهلوی اول گرفته شده است.

به نظر می­رسد در آن دوره برای زنان، ژست­های آرام، موقر، ظریف و فاقد خشونت ارجحیت داشته است. دست­ها با انحناهای نرم، بازوها چسبیده به بدن و پاها بدون فاصله از هم قرار می­گرفته­ اند. در مواردی دست زیر چانه در حالت نشسته و حتی در حالت دراز کشیده بر روی تخت یا زمین ژست رایجی برای زنان بوده است. زنانی بی­تحرک و تصویرشده در قالبی مردپسند.

آنچه دوربین ها ثبت کرده ­اند

در 22 عکسی که به نمایش گذاشته شده نکات بسیار جذابی دیده می­شود: اکثر زنان موهای کوتاه خود را با ابزارهای موجود در آن زمان تاب داده ­اند، جوراب­های کلفت پاشنه­ دار و عمدتا سفید بر پا دارند، کفش­ها از نظر مدل تنوع کمی دارند، اما تماما پاشنه­ بلند هستند، در بعضی عکس­ها زنان ابروان مد دوره­ ی قاجاریه را دارند، بی­نهایت پهن (با وسمه یا بی وسمه) و کشیده.

لباس­هایی که بعضی از زنان بر تن دارند آنقدر نازک است که از زیر آنها زیرپوش یا کرست پارچه­ ای دست­دوز آنها دیده می­شود و این نشان می­دهد که در آن دوره آستردوزی متداول نبوده، و در یکی دو عکس لباس­ها کاملا بدن­نما هستند. می­شود تصور کرد در آن دوره هم زنانی بوده ­اند که می­خواسته ­اند عکسی با لباسی متفاوت از دیگر زنان بگیرند یا شاید این ها عکس­های دعوت­ کننده­ای است برای مقاصدی خاص.

چند عکس زن­ها را در محلی جز استودیو به تصویر کشیده است. در این عکس­ها زنان عمدتا در کنار افراد خانواده یا همسر دیده

می­شوند و ژست­های طبیعی­تری دارند. در یک عکس طنزآمیز زن و مردی خود را به شکل درویش و ساقی آراسته­ اند و دریک تک­ عکس زنی بسیار زیبا و خوش هیکل که خارجی به نظر می رسد با لباس خواب سرهم کوتاه روی کاناپه در کنار تختخوابی تمیز یله داده و لبخند می زند و باز در یک تک­ عکس دیگر خانمی لباس شنایی بر تن دارد (البته با جوراب بلند و توری که شانه­ هایش را پوشانده است) که از نخستین مدل­های مایوی زنان در اروپای آن دوره است.

در تعدادی از عکس ها در کنار زنان عروسک دیده می شود. مثلا در عکسی، عروسک یک سگ شبیه سگ­های دست­آموز بانوان فرانسوی در کنار یک زن دیده می شود و در عکس دیگری یک زن چند عروسک فرنگی را کنار خودش چیده است.

با توجه به اینکه در دوران پیش و بعد از جنگ جهانی اول کارخانه­ ی عروسک­ سازی ( برای صادرات به خارج ) توسط خارجی­ها ( احتمالا روس­ها ) در شهر اردبیل ساخته شده بود و هنوز کوچه­ای به نام ” طوی ” که به ترکی معنای عروسی و به انگلیسی معنای عروسک/اسباب­ بازی می­دهد در اردبیل وجود دارد و با توجه به جنس عروسک­ها که به نظر می­رسد در آنها مواد خاصی به کار رفته،

می­توان استنباط کرد این زنان و خانواده­ هایشان آنچنان وضع مالی­ای داشته­ اند که اجناس گرانقیمت صادراتی تهیه کنند یا مسافرتی به خارج داشته یا سوغاتی از مسافر خارج از کشور دریافت کرده­اند.

به فرض صحت هر کدام ازاستنتاج­ها می­شود گمان کرد آنها مشتاق آشنایی با جلوه­ های فرهنگ غربی و تجدد بوده­ اند و با به نمایش گذاشتن آن عروسک­ها در کنار خود در عکس­ها می­خواسته­ اند بر این عامل فرهنگی تأکید کنند.

از جمله جالب­ترین عکس­های این مجموعه عکس خانمی متین و موقر است که در حال کتابخوانی عکس گرفته و دیگری عکسی از زنی جوان که زیرپوشی از گیپور یا دانتل به تن دارد، دراز کشیده و دستش را زیر سر قرار داده و عکس بزرگ­ شده­ ی دو مرد یکی در دستش و دیگری روی زمین دیده می­شود و این خانم عینک ذره ­بینی گردی شبیه عینک صادق هدایت بر چشم دارد.

دو عکس بزرگ نمایشگاه بسیار زیبا هستند. هم عکس­ها در ژست­ها و مکان­های متفاوتی گرفته شده ­اند و هم زنان این دو عکس

بی­نهایت زیبا و به نسبت آن دوران خوش ­پوش­اند.

از هر عکس دو نسخه به علاقه­مندان ارائه می­شود و قیمت عکس­ها از چهارصد هزار تا یک میلیون و هفتصد هزار تومان است.

حال و هوای نمایشگاه

بیشتر بازدید کنندگان دوباره و چند باره به عکس­ها نگاه می­کنند؛ بعضی از دختران جوان از کشف دررفتگی جوراب یکی از زن­های

عکس­ها به شعف می­آیند. عکاسان سرشناسی چون مریم زندی و نیوشا توکلیان و هنگامه گلستان از نخستین بازدیدکنندگان نمایشگاه هستند و زنان هنرمند اعم از نقاش، بازیگر سینما و تئاتر، کارگردان تئاتر، طراح لباس، نویسنده، مترجم و شاعر یکی پس از دیگری به نمایشگاه می­آیند.

وزارت ارشاد به شرط ممنوعیت ورود آقایان اجازه­ ی برگزاری نمایشگاه را داده است و برگزارکنندگان نمایشگاه در حرکتی قابل تقدیر و زیبا لفظ ممنوعیت را برداشته و در ورودیِ در و روی کارت نمایشگاه نوشته­اند “ورود آقایان آزاد نیست.”

با توجه به اینکه اکثر این زنهای شجاع و پیشگام _ که جلوتر از زمانه­ ی خود می­زیسته­ اند و به نظر می­رسد زنانی بوده ­اند که با مردانی دموکرات همگام و همراه بوده­ اند و این شجاعت را داشته­ اند که بر خلاف جریان آب شنا کنند _ به احتمال بسیار زیاد تاکنون درگذشته­ اند و این عکس­ها جنبه­ ی پژوهشی داشته و سندی از دوران گذر از سنت به مدرنیته و شکل­گیری طبقه­ ی متوسط است و طبعا بازدیدکنندگان بر این نکات وقوف داشته و دارند، آزاد نبودن ورود آقایان به نمایشگاه عجیب می­نماید.

می­توان پرسید آیا اگر مردی در پی این پژوهش رفته و به چنین عکس­های ماندگاری دست یافته بود، به دلیل مرد بودنش و زن بودن سوژه­ه ای عکس باید از ادامه ­ی تحقیقش جلوگیری می­شد؟

تاریخ اجتماعی و اسناد هر کشوری متعلق به همه­ ی مردم آن کشور است. نمی­شود تاریخ را خط­کشی کرد یا آگاهی یافتن بر اسناد دوره­ های سپری­ شده ی تاریخی را، به دلیل جنسیت، برای نیمی از جامعه ممنوع یا آزادی آنها را برای دیدن این اسناد از آنها سلب کرد.

پریسا دمندان

پریسا دمندان متولد 1346 ، فارغ­ التحصیل رشته­ ی عکاسی از دانشگاه ، عکاس و پژوهشگر تاریخ عکاسی است.

او کارش را با عکاسی مستند اجتماعی آغاز کرد و نمایشگاه­هایی ار جمله: پرتره­ ها، انسان و کار، معدنچیان معدن سرب نخلک، با حاشیه­ نشینان خلیج، تصاویری از زن ایرانی، زندان جوانان تهران و بشاگرد در داخل و خارج از ایران برگزار کرده است.

با تنگ­تر شدن فضای عکاسی مستند، او از سال 1372 با هدف حفظ و نگهداری آرشیوهای عکس در خطر، به پژوهش روی آورد و تاکنون به جز گردآوری عکس­های عکاسان قدیمی اصفهان، ساماندهی مجموعه عکس­های ارنست هولستر، مهندس تلگراف و عکاس آلمانی، موجود در مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی تهران، خاکبرداری و جمع­آوری آرشیوهای عکس استودیوهای ویران­شده­ی شهر بم، پس از زلزله، پروژه­ی آزمایشی کتابخانه­ی بریتانیا و ساماندهی مجموعه عکس­ها و ایجاد بانک دیجیتالی اطلاعات تصویری و اسناد احمد شاملو و…را به سرانجام رسانده است. همچنین او کتاب های «شیوه­ی دیگری برای گفتن» اثر جان برجرو «یک دم نور و پلارویدها»ی تارکوفسکی را به فارسی ترجمه کرده است.

این نمایشگاه تا سوم خرداد در گالری شماره شش واقع در میدان سنایی، کوچه هجدهم شماره شش به جز پنجشنبه­ ها از ساعت 4 تا 8 ادامه خواهد داشت.