سمیناری با طعم بهار عربی و روسپیگری در اشعار قبانی و رنگ دختر آتاتورک و هزار دادخواست برای یک خواست / گزارش نفیسه محمدپور

14 دی 1391

مدرسه فمینیستی: سمینار دو روزۀ «زن در جهان اسلام» به کوشش انجمن زنان پژوهشگر تاریخ در 30 آذر و اول دیماه 1390 در تهران و با حضور زنان پژوهشگر همچون: افسانه نجم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آبادی، سیمین فصیحی، روح‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌انگیز کراچی، منصوره اتحادیه، فخرالسادات محتشمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پور، فریده ماشینی، شیرین بیانی، حوریه سعیدی، اشرف بروجردی، الهه کولایی، فاطمه طباطبایی، ملیحه مغازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای، سهیلا ترابی فارسانی و… برگزار شد. سخنرانی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های ایرادشده در پانل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های مختلف این همایش علاوه بر سخنرانی پژوهشگران فارسی زبان، به زبان های دیگری همچون انگلیسی، تورکی و آلمانی نیز برگزار گردید و شامل موضوعات بسیار متنوعی بود که طی دو روز در پژوهشکده امام‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خمینی ادامه یافت.

بی شک در این گزارش مختصر، مجالی برای ثبت و ارائه مشروح همه مقالات و سخنرانانی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها نیست، چرا که جلسات سخنرانی از صبح ساعت 8 تا 6 بعد از ظهر در دو سالن مجزا ـ و همزمان ـ طی دو روز برگزار می شد. از همین رو در این مختصر، تلاش خواهد شد که در حد امکانات محدود برای ضبط و تهیه گزارش از دو سالن برگزاری همایش، تا جایی که مقدور است به برخی از سخنرانی ها پرداخته شود.

همایشی مصادف با «بهار عربی» در منطقه

سیمین فصیحی، دبیر این همایش، در مقدمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای که به منظور توضیح برپایی «سمینار زن در جهان اسلام» به نگارش درآورده بود، برگزاری این سمینار را چنین شرح می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهد: «برگزاری این همایش مصادف شده است با اتفاق خجسته بهار عربی در برخی از کشورهای مسلمان عرب، که بخش عمده‌ای از جهان اسلام را تشکیل می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهند. میل به تغییر وضع موجود و دستیابی به جامعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای آزاد و برابر برای همه شهروندان، از جمله زنان، آرمان دیرینه مردم این کشورها بوده که اینک به نظر می‌رسد در حال تحقق است. در تحقق این آرمان زنان سهم عمده‌ای داشته‌اند. حضور قاطع آنان در تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و نقش مهمی که در جنبش‌های ملی کنونی ایفا کرده‌اند حاکی از عزم و ارادۀ آنان برای این تغییر بوده است. زنان در عین تعلق به جنبش‌های اجتماعی و ملی، از تعلق به جنبش صنفی و دفاع از حقوق جنس خود نیز غافل نبوده­اند. در پی همین تلاش‌ها بوده است که جایزۀ صلح نوبل امسال به یکی از زنان عرب مسلمان یمن، «توکل عبدالسلام کرمان» تعلق گرفت که با دو زن دیگر جامعه لیبریایی آفریقا، تلاش‌های مسالمت آمیزی به عنوان فعالان حقوق زنان درجهت تأمین امنیت زنان و احقاق حقوق و مطالبات زنان، صورت داده‌اند…»

سیمین فصیحی سپس در انتها گفت: « همایش زن در جهان اسلام در صدد است تا آنچه که در جهان اسلام در مورد زنان مسلمان و غیر مسلمان در دو قرن 19 و 20 میلادی اتفاق افتاده است را شناسایی کند، چالش‌های این جهان در برخورد با تفکرات مدرن و تحولات ناشی از آن در حوزه حقوق زنان، تفکر اسلامی و نقش زنان اقلیت‌های غیر مسلمان را در این جوامع مورد بررسی قرار دهد. همچنین برخورد اندیشمندان اسلامی را با مسائل زنان، تأملات نظری و روش شناسانه مورخین در حوزه تاریخ زنان و نقش‌های ملموس زنان در جوامع اسلامی را نیز مورد تأمل قرار دهد.»

سمیناری دو روزه با پانل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های متنوع

سمینار «زن در جهان اسلام» با سخنرانی سید محمد موسوی بجنوردی، دکتر شیرین بیانی و دکتر مهریزی، کار خود را آغاز کرد. سید محمد موسوی بجنوردی طی سخنرانی خود تعدد زوجات و چند همسری را با استناد به آیات قران حرام دانست. وی همچنین گفت: هویت انسان به این هیکل خارجی نیست که ما می‌بینیم. هویت انسان به همان روح و نفس ناطقه است. در آن مرحله اصلاً زن و مرد معنا ندارد و انسان است. انسان یعنی هم مرد و هم زن. بنابراین ما باید در حقوق عمومی هیچ‌گونه تبعیضی قائل نشویم. حتی درباره مساله تعدد زوجات که مرد می‌تواند چهار زن بگیرد، معتقدم که کسی نمی‌تواند بیشتر از یک زن داشته باشد».

سپس کلیپ کوتاهی که توسط انجمن زنان تاریخ ساخته شده بود پخش شد. بعد از نمایش این فیلم کوتاه، حوریه سعیدی، مدیر انجمن زنان پژوهشگر تاریخ، گزارشی از چگونگی روند برگزاری سمینار ارائه کرد.

پس از آن دکتر شیرین بیانی، تاریخدان برجسته ایرانی، در مورد «جایگاه زن مغول در دوره ایلخانی» به سخنرانی پرداخت و اظهار داشت: «در دوره ایلخانی ما شاهد حضور زنانی در حاکمیت هستیم و زنانی همچون خاتون (همسر امپراطور) به مقام نایب سلطنتی رسیده اند. زنان در این دوره در تمامی امور از قبیل شرکت در شوراها، قضاوت و یا در میدانهای نبرد، پا به پای همسران خود مشارکت می کردند و حتا پس از مرگ ابوسعید، “ساتی بیگ خاتون” به سلطنت می رسد و سکه هایی از آن دوره وجود دارد که به نام این زن، ضرب شده بودند».

سر انجام بخش افتتاحیه این سمینار با سخنرانی آقای دکتر مهریزی با عنوان «نگرش مذهبی به زن در دوره معاصر» و بررسی چهار دیدگاه در این زمینه به پایان رسید. وی دیدگاه اول را همان دیدگاه سنتی که مبتنی بر تفاوت بین زن و مرد و دفاع از تبعیضات علیه زنان است دانست و آن را با اسلام سازگار ندانست. وی دیدگاه دوم را نیز شبیه نگرش اول دانست اما با این فرق که در دیدگاه دوم برای پذیرش تبعیض علیه زنان از تبیین کلامی استفاده می شود. وی دیدگاه سوم را مبتنی بر قرائت جدید از دین عنوان کرد که این نگرش در ایران را رویکردی جدید توصیف کرد که البته در جهان عرب بیش از 100 سال سابقه دارد. و بالاخره دیدگاه چهارم را نگرشی دانست که معتقد به بازخوانی منابع با مکانیزم سنتی است. دکتر مهریزی در نهایت دیدگاه چهارم را با تغییراتی مناسب شرایط حاضر توصیف کرد.

و اما، موضوع پانل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های 6 گانه در روز چهارشنبه 30 آذرماه، به قرار زیر بودند: «زن، جنسیت و جهانی شدن»، «زن و واقعیت جنگ»، «مطالعات تطبیقی زنان»، «زنان در ایران عصر پهلوی»، «زنان در ادبیات عرب»، «اسناد و عریضه­های زنان». بعد از استراحتی کوتاه، میزگرد «زن در تفکر اندیشمندان اسلامی» با مدیریت فخرالسادات محتشمی پور و با حضور دکتر اشرف بروجردی، دکتر فاطمه طباطبایی، و دکتر فاطمه صدر عاملی برگزار شد. در این میزگرد دکتر فاطمه طباطبایی در خصوص دیدگاه های امام خمینی در خصوص زنان و دکتر اشرف بروجردی در مورد دیدگاه ها و نظرات فقهی آیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌الله سید محمدحسین فضل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌الله در مورد زنان، همچنین دکتر فاطمه صدرعاملی دیدگاه های شهید بهشتی در مورد زنان، و بالاخره در انتهای این پانل نیز فخرالسادات محتشمی پور نظرات و دیدگاه های امام موسی صدر را در رابطه با زنان مورد بررسی قرار دادند.

موضوع پانل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های 8 گانه در روز پنج شنبه اول دیماه نیز شامل: «زن در آثار ادبی، تربیتی و عرفانی»، «زن و هویت»، «زنان در امپراطوری عثمانی»، «زن و فرهنگ»، «زنان مسلمان در کشورهای اروپایی»، «فعالیت های اجتماعی- سیاسی- فرهنگی زنان»، «زنان و مسائل حقوقی»، «مُهرها و نشانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زنان» بود.

به گزارش مدرسه فمینیستی در انتهای این پانل های، میزگردی با عنوان «زن و ناسیونالیسم در جهان اسلام» و با مدیریت دکتر ملیحه مغازه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای برگزار شد که در آن دکتر منصوره اتحادیه، دکتر شهریار نیازی، و دکتر حسن حضرتی به سخنرانی پرداختند.

هزار دادخواست برای یک خواست: خواستِ «به رسمیت شناخته شدن»

«هزار دادخواست برای یک خواست»، عنوانی سخنرانی دکتر سیمین فصیحی عضو هیت علمی دانشگاه الزهرا و دبیر سمینار بود. در این متن، خانم دکتر فصیحی در صدد طرح و به بحث گذاشتن این نظریۀ ناآزموده، است که تمام دادخواست‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زنان در دوره مشروطیت در جهت پی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیری یک خواست اصلی یعنی به رسمیت شناخته شدن است. در جهت تبیین چنین رویکردی نخست بحث تئوریک در باب مفهوم به رسمیت شناخته شدن به مفهومی که این مقاله در صدد پیگیری آن است، تا جایی که به ایران مربوط است فقط از دوران مدرن به این سو قابل ردیابی است و تلاش های مشابه در دوره های قبلی را از آنجا که هنوز سوژه مدرن سر نزده است نمی توان ذیل خواست به رسمیت شناخته شدن، تحلیل کرد.

در این مقاله خانم فصیحی ابتدا به تعریف سوژه مدرن پرداخته و به سه مؤلفه ی به رسمیت شناخته شدن: 1- تلاش برای به رسمیت شناخته شدن. 2- ناتمامی مسئله به رسمیت شناخته شدن. 3- استمرار و تداوم عملی در پی گیری حق به رسمیت شناخته شدن. می پردازد. ایشان عریضه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نویسی زنان در دوران مشروطیت را در دو بخش فرم و محتوا تحلیل کردند و بر این باور هستند که عمده عریضه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زنان در عصر مشروطیت ناظر بر «به رسمیت شناخته شدن حقوق اجتماعی» آنان بوده است و پی گیری به رسمیت شناخته شدن این حق، خود در پیوند با به رسمیت شناخته شدن حق کرامت انسانی زنان مطرح شده است. مسئله دیگر اینکه به رغم ماهیت عریضه ها که بیشتر معطوف به طرح ادعای مالی، ملکی، و حقوق فردی و خانوادگی است گاهاَ تلاش برای به رسمیت شناخته شدن حق سیاسی نیز گرچه به صورت حاشیه، اما مطرح شده است.

دکتر فصیحی بر این باور است که با بررسی فرم عریضه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های زنان به خوبی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان دید که لحن متین و فروتنانه یا به تعبیری فروتنی نمایشی برای اعادۀ حق، آغاز می شود. و در صورت عدم دریافت پاسخ مناسب، مراجع بالاتر را با زبانی تندتر خطاب قرار می دهند. اما در صورت عدم دریافت نتیجه، زبان لطیف زنانه در برخی از عریضه ها تا حد تهدید به طرح دادخواست در سفارتخانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های خارجی هم اوج می گیرد.

اسناد حقوقی سازمان کنفرانس اسلامی پیرامون برابری حقوق زنان و مردان

مقالۀ در خور توجه دیگر با عنوان «بررسی اسناد حقوقی سازمان کنفرانس اسلامی پیرامون برابری حقوق زنان و مردان» توسط دکتر غلامرضا ذاکر صالحی ارائه شد. این مقاله ابتدا به بررسی نحوه تشکیل شدن این سازمان و سپس اقداماتی که در بازه های زمانی مختلف انجام داده است، می پردازد. مفاد این اطلاعیه تا حدودی شبیه به اعلامیه جهانی حقوق بشر سازمان ملل است. مثلا بند ششم که از برابری انسانها فارغ از رنگ و نژاد و ملیت سخن می گوید، اما کماکان برتری دیندار نسبت به غیر دینداران و افراد متقی نسبت به دیگر افراد به صورت ضمنی در بند ب ماده ششم گنجانده شده است. همچنین در ماده 13 به طور کلی برای زن و مرد حقوق شغلی برابر در نظر گرفته است اما این مسئله فقط در حد کلی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گویی و فاقد ضمانت اجرایی لازم است. آقای ذاکر صالحی با بررسی مفاد این اعلامیه اسلامی نتیچه گیری زیر را ارائه نمودند:
1- حاکمیت فصای محافظه کاری و انفعال در این سازمان.
2- افت تدریجی از مواضع با گذشت زمان در مورد حقوق زنان و مسئله برابری.
3- اجمال و ابهام نهفته در اعلامیه ها و قطعنامه ها.
4- نوعی گریز از مساله و دور زدن آن به جای حل کردن آن.
5- نوعی دایکئنئمی یا تقابل بخشی دوکانه.
6- ضعف ضمانت اجرا در مصوبات.
7- فقدان نظام آماری و گزارشگری در دولت های عضو و فقدان نظام پایش.(MONITORING SYSTEM)
8- فقر نظری بیانه های مربوط به حقوق زنان در این اسناد.

سخنرانی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی در مورد وضعیت زنان در ترکیه

«تشریح آراء و نظریات عایشه آفت اینان، دخترخوانده مصطفی کمال آتاتورک در باب ناسیونالیسم ترکی»، موضوع یکی دیگر از سخنرانی هایی بود که توسط دکتر حسن حضرتی ارائه شد. وی در این سخنرانی به معرفی «عایشه آفت اینان» دخترخواندۀ آتاتورک پرداخت و اشاره کرد که: «عایشه آفت اینان در راستای سیاست­های ترک­‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گرایانه آتاتورک، نقش برجسته­ای در تبیین اندیشه ی باور به دیرینگی و تفوق قوم ترک از حیث تاریخی و فرهنگی بازی کرده است. او با الهام از آراء و نظریات ژان پیتارد (رئیس افتخاری دومین کنگره تاریخ ترک، استانبول 1937) به نگارش رساله­ای با عنوان “آناتولی، کشور نژاد ترک” روی آورد. مهم­ترین دغدغه او در این پژوهش تئوریزه­کردن سیاست ترکی-آناتولی مصطفی کمال آتاتورک و اثبات برتری تاریخی و فرهنگی ترکان و نیز نفی تفکر پان تورانیسم بود.»

لازم به ذکر است که در این پانل، مقالات دیگری هم در خصوص وضعیت زنان در ترکیه ارائه شد که بیشتر ناظر بر وضعیت زنان در قبل و بعد از روی کار آمدن مصطفی کمال آتاتورک بود. در مجموع، بهبود وضعیت اجتماعی، حقوقی و مشارکت سیاسی زنان بعد از اقدامات آتاتورک مثبت و چشمگیر ارزیابی شد. دلیل این امر هم بیشتر به علاقمندی آتاتورک به جامعه مدرن و تلاش او به نزدیک تر کردن ترکیه به استانداردهای روز و معیارهای جهانی که یکی از آنها بدون شک مشارکت زنان در اجتماع، بود. البته این اقدامات، واکنش هایی را در بخش سنتی جامعه ترکیه بر انگیخت که غیر قابل انکار است. مثلا تصور اینکه آتاتورک قصد دین‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌زدایی از جامعه را داشته است. اما با مرور زمان در می یابیم که با وجود گذشت حدود یک قرن از این اقدامات، جامعه ترکیه به رغم وجود دولت لاییک اما از بسیاری از جوامع اسلامی دیگر مردمانی دیندارتر و پایبندتر به مذهب دارد. همچنین از اقدامات رضاشاه پهلوی که به تأسی از آتاتورک، قصد مدرن کردن جامعه ایران آن روزگار را داشت نیز نام برده شد، که به نتیجه مطلوب نرسید.

تارنمای «دنیای زنان در عصر قاجار»

دکتر افسانه نجم آبادی از سخنرانان دیگر این سمینار بود. وی در سخنان خود به معرفی وب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سایت دانشگاه هاروارد با نام «دنیای زنان در عصر قاجار»[1] پرداخت. این تارنما که به همت پژوهشگران دانشگاه هارورارد و به سرپرسی خود افسانه نجم آبادی در سال 2009 راه اندازی شده، به دو زبان فارسی و انگلیسی است و شامل صدها اوراق شخصی، اسناد دست‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نوشته و چاپی، عکس، اشیاء زندگی روزمره و آثار هنری، و اسناد صوتی مربوط به دوره قاجار را در خود جای داده است. این وب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌سایت یا بهتر بگوییم آرشیو «دنیای زنان در عصر قاجار»، مجموعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های گردآوری شده از اشخاص و کتابخانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و مراکز است، مانند مجموعه بهمن بیانی، و تلاش دارد تا با جمع آوری اسناد، زندگی زنان عصر قاجار را وضوح بخشد چرا که همانطور که خود گردانندگان سایت هم می گویند پژوهش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها در مورد این دوره، خیلی کم به زندگی زنان پرداخته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند.

شوکت سلامی: زنی که بوشهریان را با مدرسه و نشریه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای زنانه آشنا ساخت

خدیجه حسین زاده در این سمینار با ارائه مقاله خود با عنوان «نگاهی به فعالیت­های فرهنگی زنان بوشهری از جنبش مشروطه تا پایان دوره پهلوی اول»، تلاش های زنان تاثیرگذار در بوشهر در دوره مشروطه تا پهلوی را مورد بررسی قرار داد. وی در مطلب خود اظهار داشت که: رویکرد نوین زنان بوشهری را می­توان در ترویج آموزش نوین، انتشار روزنامه، تئاتر و… در بوشهر مشاهده کرد. خانم «شوکت سلامی» اولین روزنامه­نگار بوشهری است که روزنامه «نورافشان» و اولین مدرسه نسوان را در شهر بوشهر تأسیس کرد. به گفته خانم خدیجه حسین زاده: حاصل فعالیت­های فرهنگی زنان بوشهری، ترویج روحیه مشارکت اجتماعی زنان در جامعه و حضور در محافل علمی و انجمن­های نسوان و احقاق حقوق اجتماعی خود و جلب توجه دولت مردان به حفظ حقوق زنان در جامعه بود.

روسپیگری در اشعار شاعران معاصر عرب: محکومیت شهر و مردان شهری

«زنان و آسیب­های شهری در شعر معاصر عرب» موضوع سخنرانی دکتر کبری روشنفکر بود. کبری روشنفکر در صحبت های خود گفت: «شاعر عرب مشکلات جامعه را از نظر دور نگه نداشته کم یا بیش به همه آنها پرداخته است. موضوع زن و مشکلات وی در این قرن، حجم زیادی از ادبیات و شعر را در سراسر جهان و به ویژه در سرزمین­های عربی به خود اختصاص داده و آسیب­‌‌‌‌‌‌هایی که از طرف جامعه متوجه او می شود از ابعاد مختلف طرح شده است.» وی در ادامه با بررسی اشعار چند تن از شاعران برجسته جهان عرب از جمله اشعار نزار قبانی- بدر شاکر سیاب و عبدالوهاب بیاتی به بررسی پدیده روسپیگری در اشعار آن ها پرداخت و نتیجه گرفت که «نگاه شاعران به این موضوع اگر چه در چهارچوب مکتبی که بدان منتسب بوده­اند متفاوت به نظر می­رسد اما نقطه اتفاق آنها در محکوم کردن شهر و مردان شهری به عنوان عامل بروز این مشکل و همدردی با جنس مؤنث بوده است.»

کبری روشنفکر همراه با فاطمه اکبری زاده، مطلب دیگری برای سمینار تهیه دیده بودند که باز هم در مورد مسئله ادبیات در جوامع عرب زبان بود. این مطلب که با نام «واکاوی موضوعات رمان فمینیستی عربی با رویکرد نقد ادبی فمینیستی از رمان “ذاکره الجسد” [خاطرات تن] نوشته احلام مستغانمی» ارائه شد، تلاش شده بود تا با رویکرد نقد فمینیستی، رمان «خاطرات تن»، یکی از پرتیراژترین و پرمخاطب ترین رمان های فمینیستی دنیای عرب، که توسط یک نویسنده زن عرب(احلام مستغانمی) نوشته شده را مورد تحلیل قرار دهد. روشنفکر و اکبری زاده در تحلیل شان تلاش کردند تا مسائلی که غالباَ در روایت رمان­­­­­­­­­­های زنان عرب از جمله این رمان مشاهده می­شود از قبیل هویت، مسأله آزادی در رابطه من– دیگری را مورد بررسی قرار دهند. به گفته آنها: «رمان خاطرات تن، با روایت­گری زنانۀ خود از دغدغه­های زن عرب قرن بیستم از قضایایی چون عشق، وطن و ایدئولوژی و مسأله جسم و نیز از مجموعه­ای از آداب و سنن حکایت دارد و مسائل فرهنگی، اجتماعی را به نقد کشیده و با قلم زنانه الجزائری از واقعیت­های جامعه مردسالار و جلوه­های زن در تفکر مردان، سخن می­گوید.»

زن ایرانی، سر در گم در میان تعلیمات تربیتی

«زن ایرانی، سردرگُم در میان تعلیمات تربیتی» موضوع سخنرانی دکتر روح انگیز کراچی در این سمینار بود. بحث خانم دکتر کراچی در این سخنرانی عمدتاَ بر دوگانگی تعلیمات تربیتی و سردرگمی زن ایرانی در اواخر دورۀ قاجاریه، تمرکز داشت. ایشان در تشریح و توضیح دلایل نظریه خود چنین اظهار داشت: «از میان 22 رسالۀ تربیتی که دربارۀ زنان در دورۀ قاجاریه نوشته شده 8 عنوان به دورۀ ناصرالدین شاه قاجار تعلق دارد (آداب معاشرت نسوان، تأدیب­النساء، تأدیب­النسوان (4 نسخه متفاوت) رساله­ای در احوال و رفتار زنان، سلوک و سیرت زن). ویژگی این رساله­ها: 1. نوع نگاه سنتی ـ جنسیتی به زن است که ادامۀ همان نگاه بدبینانه­ای است که از امام محمد غزالی (سدۀ 5 قمری) تا خانلرمیرزا احتشام­الدوله (نویسنده تأدیب النسوان) در ادبیات تعلیمی تداوم داشته و زن را در دایرۀ بسته نظامی سختگیر و در تیررس تعلیماتی ناتوان کننده، اطاعت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پذیر و بدون تفکر قرار داده است. 2. تعلیمات تربیتی این رساله­ها متأثر از الگوی غربی است. 3. واکنشی در برابر تجدد وارداتی است. 4. نشان­دهندۀ هراس مرد و تلفیقی از خواسته­های آرمانی و ذهنی مرد ایرانی در آن مقطع زمانی است. 5. دستوراتی متناقض که حاصل برخورد فرهنگ سنتی با فرهنگ بیگانه است.»

مسئله جنگ و زنان: از روایت جنگ داخلی در «سووشون» تا بررسی پیامدهای جنگ جهانی

یکی دیگر از موضوعاتی که در این همایش مورد بحث قرار گرفت، مسئله زنان و جنگ در دوره های تاریخی بود. اکرم روشنفکر یکی از سخنرانانی بود که به این مسئله پرداخت، اما نه در حوزه جنگ های خارجی بلکه در مورد جنگ های داخلی در ایران و نه در مورد پیامدها و آثار جنگ، که بررسی روایت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های جنگ داخلی در آثار داستانی سیمین دانشور و هدی برکات. در واقع وی چند داستان از این دو نویسنده را مورد استناد و پژوهش خود قرار داده بود. وی با خوانش دو رمان سووشون اثر سیمین دانشور و حجرالضحک اثر هدی برکات، ضمن توضیح مهارت حرفه­ای این دو بانوی نویسنده، میزان توفیق هریک از این دو نویسنده را در روایت جنگ داخلی مورد بررسی قرار می دهد.

دکتر حوریه سعیدی نیز در سخنرانی خود با عنوان «زنان در کنش نسبت به عواقب فرهنگی ناشی ازجنگ جهانی دوم در ایران» به همین مسئله و عواقب جنگ جهانی دوم می پردازد و می گوید: «در جنگ جهانی دوم با وجود آن که ایران نقش مؤثر و فعالی نداشت؛ ولی منفعلانه دچار عواقب و پیامدهای آن، واقع شد. این عواقب در حوزه­های سیاسی و اقتصادی ملموس و در عرصه فرهنگی و اجتماعی به گونه­ای ناملموس و پنهان بوده است…»

اعظم جوزانی اما در مقاله ای با عنوان «آسیب­های اجتماعی زنان ایرانی در دوره اشغال ایران در جنگ جهانی دوم» به موضوع جنگ و زنان از زاویه ای دیگر پرداخت. وی در سخنرانی خود به وضعیت زنان در زمان جنگ جهانی دوم و به هنگام حملۀ آلمان به شوروی می پردازد و به این موضوع اشاره می کند که به رغم بی طرفی ایران در این جنگ اما به دلیل حضور نیروهای بیگانه، جامعه ایران شاهد ایجاد ناامنی‌های اجتماعی بود و «در این میان زنان بیش‌تر در دایرۀ این لطمات قرار گرفتند و به کارزاری ناخواسته کشیده شدند. خشونت ناشی از قحطی، از دست دادن سرپرست و مرگ فرزندان، غارت اموال و تجاوز ناشی از جنگ پنهان، نه تنها به جسم و روان زنان آسیب رساند، بلکه صدمات ناشی از آن، غیر مستقیم، اثری ماندگار بر کل جامعه داشت.» وی سپس با تکیه بر چند سند و تحلیل محتوای آن ها، به مواردی از آسیب‌های ناشی از مزاحمت و تعرض مالی و جسمی به زنان ایرانی پرداخته و می گوید: «دولت‌های وقت به لحاظ شرایط اشغال کشور، اقتدار لازم در جلوگیری از پدید آمدن این وقایع را نداشتند اما تا آنجا که می‌توانستند این موضوع را از جهت دیپلماسی تعقیب نمودند.» جوزانی سپس می افزاید: «هرچند ایران، کشوری اشغال شده بود نه درگیر جنگ، و نیز شرایط زنان ایرانی همچون زنان کشورهایی چون کره نبود، اما اگر این اسناد به طور ژرف، بررسی گردد و آسیب­ها و تبعات آن مورد مداقه قرار گیرد، می‌تواند در جهت پیشگیری از آن، سیاست‌های کشور را در حوزۀ جهانی تحت تأثیر قرار دهد.»

تاثیرات اجتماعی و تاریخی در شکل گیری نابرابری های جنسیتی به نام دین

«نسبت بین اسلام و جنسیت» سخنرانی فریده ماشینی در این سمینار بود. وی در سخنان خود گفت در موضوع نسبت میان اسلام و جنسیت به ویژه در متن قرآن رویکردهای متفاوتی وجود دارد. وی این رویکردها را به چهار دیدگاه تقسیم کرد و گفت: «برخی معتقدند اسلام موضوع جنسیت را مورد توجه قرار داده و مردان مخاطبان اصلی دین هستند و زنان موجوداتی تبعی و ثانوی می­باشند. اما در رویکرد دوم نگاه معتدل­تری نسبت به جایگاه زن و مرد وجود دارد و در تلاش است تا تعارض بین دین و نیازهای نو را از بین ببرد و ضمن تعهد نسبت به ثبات متن، بدون تغییر در روش برداشت به دریافت­های نو آورانه­ای از آن برسد. رویکرد سوم نیز قائل به آن است که دین برای سعادت اُخروی و بهره­مندی از توصیه­های اخلاقی آمده است پس کلاً موضوع دین بیشتر در حوزه خصوصی انسان­ها معنی پیدا کرده و متن نیز برخاسته از اقتضائات و ضرورت­های زمانی و مکانی است. و بالاخره در رویکرد چهارم ضمن پذیرش بخشی از متن به عنوان متن تاریخی و عصری قائل به آن است که بخش اعظم متن (قرآن) ویژگی غیر عصری و جاودانی دارد و در بخش دیگر نیز می­توان ضمن تعهد به متن اصول اساسی حاکم را دریافت و اصراری بر حفظ قالب های حاکم در زمان و مکان نداشت، این دیدگاه معتقد است علل و عوامل متعددی از قبیل سطح زندگی، فرهنگ، جنسیت (زنانگی و مردانگی) انسان­ها در فهم و برداشت از متون دینی مؤثر است. عوامل اجتماعی- تاریخی در شکل­گیری نابرابری­ها به ویژه نابرابری جنسیتی به نام دین مؤثر بوده است.»

پیامدهای جهانی شدن و اسلام گرایی بر زندگی زنان و مسئله حجاب و برقع در اروپا

«جهانی شدن و زنان کشورهای اسلامی» موضوع سخنرانی دکتر الهه کولایی در سمینار «زن در جهان اسلام» بود. وی در سخنرانی خود به پیامدهای جهانی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شدن بر وضعیت زنان در کشورهای اسلامی پرداخت و گفت: «در بحث از آثار و پیامدهای جهانی شدن، یکی از مهم­‌‌‌‌‌‌‌‌ترین حوزه­‌‌‌‌‌‌ها، به مسایل زنان، به ویژه در کشورهای اسلامی مربوط می ­شود. در دهه­‌‌‌‌‌‌های اخیر نقش و جایگاه زنان در کشورهای اسلامی در مسیر تحول جدی قرار گرفته است. دولت­ های این کشورها در مواجهه با آثار جهانی شدن، سیاست­‌‌‌‌‌‌ها و برنامه‌‌‌‌‌‌­های گوناگونی را برای بهبود و ارتقای شرایط زنان اجرا کرده‌‌‌‌‌‌‌‌­اند. سازمان ملل متحد و سازمان‌‌‌‌‌‌­های وابسته به آن، در این زمینه فعالیت زیادی را انجام داده­اند. جنبش جهانی طرفداران احیای حقوق انسانی زنان در کشورهای اسلامی نیز متقابلاً آثار خود را آشکار ساخته است. در برابر این نفوذ سنگین و پُر حجم در کشورهای اسلامی، جریان­ های بومی به ویژه اسلام­‌‌‌‌‌‌‌‌گرایی بر اساس رویکردهای متنوع، تلاشی گسترده را سازمان داده است.»

اما شاید یکی از پیامدهای جهانی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شدن، ظهور زنان مسلمان در اروپا باشد که کاوه حسین زاده راد در سخنرانی خود در این سمینار به آن پرداخت. وی در سخنرانی خود گفت: «آن چه امروزه در غرب شاهد آن هستیم افزایش تجلیات دینی، تظاهر به دینداری در ملاءعام، اصرار دینداران به نشان دادن خود (اعم از مسیحی، یهودی و مسلمان) و در یک کلام بازگشت دین به سپهر عمومی است. در چنین فضایی تظاهر به دین­‌‌‌‌‌‌‌‌داری (که مهم‌‌‌‌‌‌­ترین جلوه آن داشتن پوششی خاص به طور اعم و حجاب به طور اخص است) بیش از آن که نشانگر کنشی سیاسی باشد امری هویتی است. این قسم از دینداران می­ خواهند در عرصه عمومی به عنوان دیندار شناخته شوند. اما هنگامی که دولت، برای مثال آنگونه که فرانسه عمل می ­کند، با این افراد به مقابله بر می­‌‌‌‌‌‌خیزد مسئله، شکل هویتی و حتی سیاسی به خود می ­گیرد و دینداران حس می ­کنند که هویت و فرهنگ آنها مورد هجمه قرار گرفته و در نتیجه به شدت واکنش نشان می­ دهند.» کاوه حسین زاده در ادامه گفتارش، چنین اظهار داشت که: «افزایش شمار برقع‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پوشان پس از اعلام ممنوعیت آن توسط دولت فرانسه شاهدی بر این مدعا است. از 20 میلیون مسلمان موجود در اروپا 12 میلیون آن زنان هستند. زنان مسلمان در اروپا اغلب در معرض کلیشه‌‌‌‌‌‌‌‌­‌‌‌‌‌‌‌‌هایی نظیر قربانیان ازدواج اجباری، خشونت خانگی و قتل ­های ناموسی قرار دارند. اما آنان می ­کوشند با سخن گفتن از آزادی، ایمان، و حقوق برابر به صورت فزاینده­ای در برابر تبعیضی که بر آنها اعمال می­ شود مقابله کرده و جایگاه خود را، هم در جامعۀ مسلمان و هم در جامعۀ غیر مسلمان، ارتقا بخشند.» حسین زاده سپس به راه حل این مسئله پرداخت و گفت: «راه­‌‌‌‌‌‌‌‌حل این مسئله شناخت بیشتر طرفین از یکدیگر است. چیزی که برخی متفکران از آن به عنوان تساهل متقابل یا مدارای دوجانبه، یاد می­کنند. این سخن هم برای غرب و هم برای شرق سخن معتبری است. اروپاییان باید در عمل و نظر، مسلمانان و به ویژه زنان مسلمان را به عنوان شهروندان اروپایی پذیرفته و بستر را برای مشارکت بیشتر آنها در امور فراهم نمایند و مسلمانان نیز در عین مسلمان بودن به عنوان شهروندانی فعال در اداره جامعه، ظاهر شوند.»

پانوشت:

* عکس های مربوط به سمینار از نفیسه محمدپور و عکس های تکی چهره ها از آرشیو

[1] . آدرس سایت «دنیای زنان در عصر قاجار»:

fa.qajarwomen.org