پیام به یاد ماندنی وانگاری ماتایی: کمک به خود

مهشید شریف-21 دی 1391

مدرسه فمینیستی: او را به عنوان “درخت زن”[1] می شناسند. خانم وانگاری ماتائی[2] اولین زن طرفدار محیط زیست از کشور کنیاست که توانست در سال 2004 جایزۀ صلح نوبل را دریافت کند. بی تردید بزرگترین امتیاز جایزه نوبل این بود که جهانی نه تنها با چهره و گفتار او آشنا شد بلکه بسیاری به حمایت از مبارزۀ زنان کشورش پرداختند. نام او نیز به عنوان مبارز حقوق بشر و محیط زیست شناخته و اعتبار بین المللی بدست آورد. او همچنین اولین زن کنیایی ست که از دانشگاههای امریکایی دکترای بیولوژی گرفت، اولین زنی است که در دانشگاههای کنیا به تدریس پرداخت و اولین عضو فعال جنبش طرفداران محیط زیست است که توانست به کابینۀ دولت هم راه پیدا کند.

پس از اعلام رسمی خبر انتخاب او، در مصاحبه ای گفت توجه جهانی به فعالیت او و یارانش باعث تشویق مردم کنیاست که به موضوع دموکراسی عمیق تر نگاه کنند. در نظر گرفتن فعالیت آنها در واقع به رسمیت شناختن تلاشهای بسیاری از زنان افریقایی است که با وجود مشکلات و محدودیت ها به همبستگی و مبارزۀ خود ادامه می دهند.

با وجود آنکه سالها از استقلال کنیا می گذرد و آنها توانسته اند از مجموعۀ کشورهای افریقایی که تحت کنترل و نفوذ دائمی بریتانیا بود، آزاد شوند اما این کشور همچنان در معرض غارت بیگانگان با همکاری خودی هاست.

بیشترین انگیزۀ مبارزاتی خانم ماتائی از حساسیت او نسبت به غارت رفتن جنگلهای سرسبز، تخریب محیط زیست، تجاوز و اشغال حیات وحش و از بین رفتن نهادهای خودکفای مردمی کنیا الهام می گیرد. وانگاری ماتائی با هدایت جنبش مردمی که بعنوان “جنبش کمربند سبز”[3] شهرت پیدا کرد برای از بین بردن فقر و بهروزی کشورش تلاش می کرد. او معتقد بود مفهوم و علت مبارزه می بایست روشن باشد. درعین حال شیوه های مبارزه باید بتواند به ساده ترین شکل بیان شوند و این امکان را به افراد جامعه بدهد که آنها قادرند در این مبارزه شرکت کنند. تلاش برای دموکراسی و صلح را مهمترین عامل تضمین کنندۀ حفظ تنوع محیط زیست می دانست.

او از رانده شدن زنان فقیر کنیایی به حاشیۀ شهرها رنج می برد. این مبارز زیست محیطی اولین بار با کاشتن درخت در باغ خالی و متروک پشت خانه اش جنبشی را آغاز کرد که به سرعت همه گیر شد. او با رو آوردن به زنان تهدیست و تشویق آنها در کاشتن نهالهای درختان بومی در اطراف زاغه هایی که زندگی می کردند عملاً به مبارزه خود شکلی عمومی و فراگیر داد. پیام او ساده و قابل اجرا بود. در مدت کوتاهی فقیرترین زنان کنیایی با به زمین کاشتن بیش از 30 میلیون نهال حرکتی را شروع کردند که نه تنها در نوع خود بی نظیر بود بلکه از نظرگاه محیط زیستی نیز توانست تلاشی برای جلوگیری از تخریب دائمی طبیعت کشورشان باشد.

جنبش کمربند سبز از سالهای 1977 به بعد با هدف محدود کردن اثرات مخرب جنگل زدایی و بیابان زایی و در عین حال تولید چوب برای مصرف خانواده ها به صورت منبع حرارتی و استفاده در ساخت و ساز، فعالیت خود را به ساده ترین شکل آغاز کرد. کاشت درخت به محدود ساختن فرسایش خاک که در جای خود به بیابان زایی منجر می شد، نیز می پرداخت. مشکلی که تا قبل از آن طرحهای ناقص و پر خرج دولتی نتوانسته بود راه حل بهینه ای برای آن بیابد.

تماس دائمی خانم ماتائی با زنان فقیر و همچنین حضور همیشگی او در مراسم کاشت نهالها، باعث گسترش آگاهی و اطلاعات رسانی نیز بود تا آنجا که هر زن فقیری با کاشت درختی خود را در خانوادۀ بزرگ جنبش کمربند سبز سهیم می کرد . ایدۀ او با نام “کمک به خود” الهام بخش حرکت مبارزاتی بسیاری از زنان تهیدست کنیا و همچنین سایر کشورهای افریقایی شد.

خانم ماتائی در سخنرانی دریافت جایزۀ نوبل می گوید که او در بسیاری از روزها و شبها برای متقاعد کردن مردم که زنان می توانند محیط خود را بدون نیاز به تکنولوژی بسیار پیشرفته یا بدون منابع مالی زیاد، بهبود ببخشند، فعالیت کرده است. از این روست که با همراهی و همفکری این جنبش توانست در مبارزات انتخاباتی در آموزش و پرورش، تولید کار و درآمد و بخصوص نقش سیاسی زنان در کنیا جلو رود. خود او توانست در سال2002 به مجلس ملی کنیا راه پیدا کند و در سال 2003 به عنوان معاون وزیر محیط زیست و حیات وحش به مراکز قانون گزاری نزدیک شود که شانس بزرگی برای طرح هدفها و ایده آلهای جنبش کمربند سبز به حساب می آمد.

مبارزۀ صلح جویانۀ خانم ماتائی چندان هم ساده نبود. بارها او را به خاطر اعتراض هایی که نسبت به تخریب محیط زیست و قراردادهای ناعادلانه با انگیزۀ بهره برداری از طبیعت و طرحهای غیرواقع بینانۀ دولت کنیا داشت، بازداشت کردند اما حمایت مردمی و بخصوص جمعیت کثیر فقیر زنان جامعه او را تنها نمی گذاشت.

خانم ماتائی با تکیۀ به فرهنگ بومی و پیامهای صلح جویانۀ آنها به قبایل مختلف راه پیدا می کرد و با مردم آنها از توسعۀ پایدار و اهمیت محیط زیست گفتگو می کرد. بسیاری مواقع در جمع مسیحیان کشورش نکته هایی که کتاب مقدس در حفاظت از طبیعت به پیروان خود یادآوری کرده را انتخاب می کرد و با کمک گیری از آن به ترویج ایدۀ حفاظت از محیط زیست می پرداخت. او و همفکرانش به این نکته اشراف داشتند که تولیدات فکری و مبارزاتی هر چقدر هم انسانی و مترقی باشد، بدون پشتوانه و حمایتهای مردم بومی کاری پیش نمی برد. تصاویر زیادی از خانم ماتائی در حال گفتگو و مذاکره با مردمی که در پنهانی ترین و ناآشناترین قبایل کنیا می زیستند، بجای مانده است که نشانۀ پذیرش پیام او و جذب افراد مختلف جامعه است.

مبارزه ای با چنین ابعادی برای خانم ماتائی که با عنوانهای “بیش از حد آموزش دیده”، “بیش از حد جدی و قوی” و “بیش از حد لجوج و سرسخت” معروف شده بود، چندان هم بی دردسر نبود. بازداشتها، ناهمواریها و درخواست همسرش برای جدایی از او پیامدهای زندگی مبارزاتی اوست.

خانم وانگاری ماتائی در سال 2011 به علت بیماری سرطان درگذشت و خاطرۀ مبارزات خود را به جهانی که در جستجوی راه حل برای از بین بردن فقر در دنیاست، سپرد.

از آنجا که جنبش زنان در ایران هر روز بیش از روز قبل چهرۀ جهانی پیدا می کند، آشنایی با چهره های بین المللی مبارزۀ زنان نیز اهمیت و توجه بیشتری نیاز دارد. بی تردید مبارزات خانم ماتائی برای ما زنان ایرانی الهام بخش و آموزنده است بخصوص که او توانست با بیانی ساده و مردمی و انتخاب شیوۀ مبارزه ای قابل دسترس، بیش از میلیونها زن کنیایی را به کاشت درخت تشویق کند و از این راه به مبارزۀ جمعی برای حقوق بشر و محیط زیست دست یابند.

پانوشت ها:

[1] “The Tree Woman”

[2] Wangari Maathai

[3] The Green Belt Movement