حقوق بشر جنبشی فراگیر در ایران / نرگس محمدی

28 دی 1387

اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال 1948 در مجمع عمومی سازمان ملل متحد به تصویب رسید . در آن زمان توسط دبیر کل سازمان ملل توصیه شد که حکومت ها برای ترویج حقوق بشر تلاش کنند.

شاید در آن زمان کمتر کسی فکر می کرد که روزی حتی در کشورهایی که حکومت ها خود مانع جدی بر سر راه اجرای مواد حقوق بشر هستند و حتی مروج نکوهش حقوق بشرند و ارزش های ایدئولوژیک آن را زیر سؤال می برند، حقوق بشر به یک جنبش و یک حرکت تأثیرگذار تبدیل شود.

در ایران نیز حکومت ها در دوران مختلف، نه تنها مروج مواد حقوق بشر نبودند، بلکه هر دوره به بهانه ای مانع از اجرای آن شده اند. تا آنجا که علاوه بر حرکت های مردمی و درخواست های ملی، در زمان پهلوی بنا به دلایلی حتی قدرت های خارجی رعایت آن را از شاه ایران مطالبه می کنند. اکنون نیز سازمان ملل با قطعنامه های پی در پی خواهان رعایت موازین حقوق بشر است.

اما آنچه مورد نظر است، این مطلب است که در کشور ایران طی عمر 60 ساله اعلامیه جهانی، علیرغم مخالفت و مقاومت حکومت ها، ملت ایران خواهان اجرای مواد اعلامیه جهانی حقوق بشر و ارتقای وضعیت حقوق بشر در کشور خود بوده اند تا جایی که اکنون می توان ادعا کرد که در دوره کنونی حقوق بشر به یک جنبش فراگیر تبدیل شده است. در این نوشتار دلایل این امر را بر خواهیم شمرد.

1- حرکت بر اساس حقوق بشر، حرکتی قانونی

2- حقوق بشر سایه گستر حرکت های مدنی

3- حقوق بشر در ایران ملهم از آراء روشنفکران ایرانی

4- حقوق بشر در ایران متأثر از موج جهانی

1- حرکت بر اساس حقوق بشر، حرکتی قانونی: یکی از ویژگی های جنبش ها و حرکت های فراگیر مردمی در ایران، مدنی و مسالمت آمیز بودن آنهاست. منتقدان وضعیت کنونی، از گستره های مختلف اجتماعی، اصل مسالمت آمیز و مدنی بودن حرکت را سرلوحه حرکت های خود قرار داده و علی رغم پرداخت هزینه های گزاف و خارج از منطق که متأسفانه توسط بخش هایی از حکومت تحمیل شده است، از مدار حرکت مسالمت آمیز خارج نشده و البته تا کنون حاضر به جهش به مدار خشونت آمیز و آزاد کردن نیروی چریکی و انقلابی در جامعه نبوده اند.

از سویی اعلامیه جهانی حقوق بشر که توسط دولت ایران در سال 1354 پذیرفته شده است و بر اساس عرف و مقررات بین المللی، ارجح بر قانون داخلی هر کشور پذیرنده این اعلامیه است، قطعاً بعنوان یک تعهد بین المللی برای دولت ایران و سندی قانونی و قابل استناد برای ملت ایران است. از این رو تمام حرکت های صورت گرفته طی سال های اخیر با استناد به مواد جهانی اعلامیه جهانی، حرکت هایی قانونی و مطالبات مطرح شده در این حرکت ها، مطالباتی قانونی است که برخورد با آنها فاقد وجاهت قانونی است و حتی تخطی دولت در پاسخگویی مناسب به این مطالبات، و هرگونه برخورد با آنها موجب اعتراض سازمان ملل و سایر کشورهای متعهد به این اعلامیه و میثاقین آن می شود.

بدیهی است که هرگونه استناد حکومت به قوانین داخلی مغایر با مواد جهانی حقوق بشر توجیه مناسبی برای برخورد نیست، چرا که این دولت ایران است که موظف به تغییر در قانون داخلی خود، در راستای انطباق با معاهدات بین المللی است، نه سرکوب و تغییر اذهان عمومی مردم برای انطباق خواسته های قانونی ملت با قوانین ناقض حقوق بشر .

2- حقوق بشر سایه گستر حرکت های مدنی: سال های اخیر، اعتراضات و حرکت های مدنی معلمان، کارگران، دانشجویان، زنان، اهل قلم و مطبوعات، اقلیت های مذهبی، قومیت ها، احزاب سیاسی و اصناف و… حرکت هایی رو به رشد و گسترش بوده اند که هریک از گروه های معترض بر طبق موازین و مواد اعلامیه جهانی حقوق بشر و قوانین داخلی، مطالبات خود را مطرح کرده اند و از این منظر مطالبات خود را قابل پی گیری و دولت را موظف به پاسخگویی می دانند.

اعلامیه جهانی حقوق بشر، میثاق بین المللی حقوق اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی و میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، طی سال های اخیر مورد استناد بسیاری از بیانیه ها و شعارهای حرکت جمعی شده اند که نشان از رویکرد حقوق بشری و قانونی این حرکت ها و حاملان و طالبان حقوق اجتماعی – سیاسی – فرهنگی – اقتصادی دارد.
آازادی بیان، برابری حقوقی و رفع تبعیض علیه زنان، آزادی عقیده و مذهب، انتخابات آزاد، سالم و منصفانه و برخورداری از حق اشتغال و امنیت شغلی و حق انتخاب، از جمله مطالبات و محور شعارهای این حرکت های مدنی است که تک تک آنها قابل پی گیری و استناد با موازین حقوق بشر و میثاقین و معاهدات بین المللی در این زمینه است. لذا می توان اذعان داشت که 30 ماده اعلامیه جهانی حقوق بشر و حقوق انسانی مطرح شده در آنها، بطور طبیعی و بدیهی و حتی بدون آموزش خاص در این زمینه، عامل مهمی در شکل گیری حرکت های مدنی و تکیه گاهی مطمئن و قانونی برای پی گیری و مقاومت برای دستیابی به آنها است که خوشبختانه علی رغم پرداخت هزینه های گزاف، این حرکت ها رو به گسترش و تعمیق نهاده و برگشت ناپذیرند.

در ایران کنونی، زنان، جوانان و بسیاری از اقشار مختلف مردم در عرصه های مختلف اجتماعی – سیاسی – فرهنگی و اقتصادی با آگاهی از انطباق خواسته های مدنی خود با مواد قانونی و اعلامیه جهانی حقوق بشر با جسارت و شجاعت بیشتر و پی گیرتر از گذشته، به دنبال دستیابی به مطالبات خود هستند، که البته هزینه های بسیاری نیز پرداخت شده است .

3- حقوق بشر در ایران ، ملهم از آراء روشنفکران ایرانی: ملت ایران طی یکصد سال گذشته و از انقلاب مشروطه تا کنون، در تقلای دستیابی به دموکراسی و حقوق بشر و آزادی و عدالت هستند. عوامل بسیاری در تاریخ یکصد ساله ایران دخیل بوده اند تا امروز ما شاهد و وارث دستاوردها و ضعف های آن دوران باشیم و یکی از عوامل تأثیرگذار در شکل گیری تاریخ و روند مبارزات و انقلابات، نقش روشنفکران ایرانی اعم از مذهبی و غیر مذهبی است و البته نقش غیر قابل انکار آنها در روند طرح حقوق بشر در ایران.

از منشور کوروش که اکنون در بسیاری از محافل حقوق بشری و روشنفکری در جهان مطرح است و بد نیست اشاره شود که در سال جاری نیز در نشست جهانی متخصصان و کارشناسان حقوق بشر در وین، کتاب حقوق بشر با طرح جلد منشور کوروش و مقدمه و متن تاریخی مربوط به آن معرفی شد ( البته تدوین کتاب و طرح آن در آن نشست از سوی مدافعان حقوق بشر ایران نبود ) تا آثار روشنفکران در سال های اخیر حکایت از ریشه طویل و عمیق تاریخی اصالت جریان روشنفکری در این زمینه است.

در سال های اخیر نیز آثار روشنفکران در این زمینه به شکل مقاله و سخنرانی و کتاب، یاری رسان شکل گیری حرکت های حقوق بشری و ایجاد پایگاه فکری محکمی در کشور ایران شده است. جالب توجه است که برخی از روشنفکران مذهبی و روحانیون رفرم گرا با بررسی و پرداختن به مبانی سازگاری اسلام و حقوق بشر سعی در تحکیم و بومی کردن این جریان در جوامع مسلمان را دارند و از این حیث مورد توجه روشنفکران غرب نیز قرار گرفته اند .

4- حقوق بشر در ایران ، متأثر از موج جهانی: یکی از ویژگی های بسیار مهم این دوران، ویژگی سهل الوصول بودن ارتباطات است. تنها با اشاره به یک کلید و در مدت زمان بسیار اندک از هرآنچه در دورترین نقاط جهان اتفاق می افتد، می توان مطلع شد. در چنین دنیایی اخبار و افکار فقط از روزنه تنگ دستگاه های حکومتی عبور نمی کند و از هزاران کانال و راه عبوری ، به هر مخاطبی می رسد.

از طرفی در شرایطی که حقوق بشر به گفتمان مسلط تبدیل شده و امری جهانشمول است، تأثیرپذیری کشورهای توسعه نیافته و جوامع شرقی از امری مسلط و مطرح در جهان، امری بدیهی و غیر قابل انکار است. به ویژه آنکه در قسمت سوم توضیح داده شده که جامعه ایران دارای پایگاه روشنفکری و فعال و ریشه دار در باب حقوق بشر است و در پرتو قدرت جهانی حقوق بشر و با اتکا به جانمایه ای درونی، به سرعت تقویت می شود. هرچند در پاره ای موارد، حقوق بشر قربانی مبادلات و معاهدات اقتصادی قدرت های جهانی می شود، اما قدرت تأثیرگذاری گفتمان حقوق بشر در دنیای کنونی امری انکارناپذیر است.

از تحمیل جبری حقوق بشر به برخی قدرت ها و حکومت های غیردموکراتیک نیز که بگذریم، در جهان کنونی، فعالان و مدافعان و روشنفکران حقوق بشر زنجیرهای به هم متصل محکمی هستند که با حمایت جهانی از یکدیگر خود، به قدرتی مطرح در جهان تبدیل شده اند.

بر پایه جهانشمولی حقوق بشر و پایگاه فکری قدرتمند در کشور ایران و همچنین گسترش فعالان حقوق بشر و شکل گیری حرکت های اجتماعی با طرح مطالبات منطبق بر موازین حقوق بشر و قانونی بودن مطالبات مستند به حقوق بشر، به دلیل پذیرش اعلامیه جهانی حقوق بشر توسط ایران، در مجموع می توان گفت که حقوق بشر، جنبشی فراگیر در کشور ایران است.